Η ιστορία πίσω από το Καπνεργοστάσιο, το βιομηχανικό στολίδι της Λένορμαν
Σήμερα, αποτελεί ίσως τον καλύτερο εκθεσιακό χώρο της Αθήνας, με το μοναδικό αίθριο που λούζεται στο φως. Το πρότυπο βιομηχανικό μπλοκ πάνω από το Ποτάμι φτιάχτηκε αρχικά για τις καπνοβιομηχανίες, αλλά η ιστορία είχε άλλες βλέψεις για εκείνο.
- 16 ΣΕΠ 2024
Δεν τίθεται θέμα κολακίας: το Καπνεργοστάσιο είναι μια απόλαυση. Αυτό δεν παραπέμπει αναγκαστικά στο ρητό με το μέγεθος, όσο στη χαρά που σου δίνει ένα ολόφωτο μέρος, τουλάχιστον όταν η ζέστη δεν είναι αφόρητη.
Το φως είναι ο κύριος αρχιτεκτονικός κανόνας, όταν πρόκειται για την κατασκευή βιομηχανικών χώρων (γλιτώνει ρεύμα) και το Καπνεργοστάσιο στη Λένορμαν αποτελεί υπόδειγμα αυτής της αρχιτεκτονικής: κατασκευάστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα, για να καλύψει τις ανάγκες στην οικονομία του καπνού που άκμαζε.
Και έτσι, το 1930 η πρωτεύουσα απέκτησε το ιδανικό εργοστάσιο για τον κλάδο: ένα τεράστιο οικοδομικό μπλοκ 19.000 τ.μ., στο οποίο έφταναν τα φύλλα καπνού ακατέργαστα και από τη μία πτέρυγα μέχρι την άλλη μετατρέπονταν σε έτοιμα, φορολογημένα πακέτα τσιγάρου για το εμπόριο. Από εκεί βγήκαν τα φημισμένα Santé, ενώ ο χώρος αρκούσε για να συστεγάσει 25 καπνοβιομηχανίες, όπως και ίσχυε για τα πρώτα χρόνια.
Περνώντας σήμερα τη σιδερένια πύλη στον αριθμό 218 της λεωφόρου, αισθάνεσαι τους εργάτες που δούλευαν σκληρά: στο ισόγειο, οι άντρες γέμιζαν τα κασόνια με φύλλα καπνού για να ανέβουν επάνω, όπου τα λεπτά χέρια των γυναικών έστριβαν τα τσιγάρα. Το πακέτα και σακούλια έφταναν στο αίθριο, πιθανότατα, για να ελεγχθούν από τη διοίκηση και να εκτελωνιστούν. Στο υπόγειο στεγάζονταν οι αποθήκες – το πιο σκληρό τμήμα της παραγωγής. Καμία πιθανότητα για λαθρεμπόριο: τα παράθυρα ήταν καλυμμένα με σιδερένια πλέγματα κι οι εργάτες, όταν σχόλαγαν, υποβάλλονταν σε σωματικό έλεγχο.
Εξάλλου, αυτός ήταν ο σκοπός που κατασκευάστηκε αυτό το κτίριο, όσο και ο προκάτοχός του στη συμβολή Αριστοτέλους και Στουρνάρη: τα δημόσια καπνεργοστάσια ήταν η δικλείδα ασφαλείας τους κράτους για να λαμβάνει το μερίδιό του από το πλέον εξαγώγιμο προϊόν της χώρας. Να παίρνει, δηλαδή, τον φόρο.
Αλλά, το νέο, εμβληματικό για την εποχή κτίριο είχε την ατυχία να συμπέσει χρονικά με την άνθιση των ιδιωτικών εργοστασίων καπνού στον Σταθμό Λαρίσης, όπως και την καπνική κρίση αργότερα, έτσι που τελικά το μεγάλο όνειρο έληξε μάλλον άδοξα.
Το ένδοξο κτίριο και η άδοξη εξέλιξη
© Γιώργος Χαρίσης / Βουλή των Ελλήνων και ΝΕΟΝ
Τα σχέδια του κτιρίου εκπόνησαν οι γνωστοί –την εποχή εκείνη– πολιτικοί μηχανικοί Παύλος Αθανασάκης και Αντώνης Λιγδόπουλος, οραματιζόμενοι έναν κατασκευαστικό άθλο: 7.000 κυβικά μέτρα χαλίκι και 2.000 τόνοι τσιμέντου χρειάστηκαν για το οικοδόμημα με τα μεγάλα ανοίγματα.
Ουσιαστικά, αυτό που βλέπει ο επισκέπτης από τη λεωφόρο Λένορμαν δεν ήταν ένα ενιαίο σώμα εξ αρχής, αλλά τέσσερις ξεχωριστές πτέρυγες που ενώθηκαν, αφήνοντας χώρο στη μέση για το μεγάλο αίθριο των 1.100 τετραγωνικών μέτρων.
Δεν υπάρχει άλλο τόσο εντυπωσιακό στην πρωτεύουσα. Ο σημερινός επισκέπτης θα αντιληφθεί στον εκθεσιακό χώρο μεν το μεγαλείο της κατασκευής αλλά όχι τα μυστικά του: η υαλοσκεπή με τον σκελετό που καλύπτουν το αίθριο εδρεύουν σε εφέδρανα για να απορροφούν τους κραδασμούς. Μετακινείται, με άλλα λόγια, η οροφή στους σεισμούς ή τις χιονοπτώσεις.
Άποψη από την έκθεση Portals, που εγκαινίασε πέρσι τον αναμορφωμένο χώρο στη Λένορμαν
Αλλά παρά το άρτιο της κατασκευής, το εργοστάσιο μείωσε σχετικά σύντομα την παράγωγή του: μόνο 8χρόνια δούλεψε εξ ολοκλήρου για τον καπνό, ενώ από το 1938 και για τα επόμενα σχεδόν 30 χρόνια, το ένα τέταρτο του κτιρίου παραχωρήθηκε στη Στρατιωτική Υπηρεσία Αθηνών. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κάποιοι ισχυρίζονται ότι μετατράπηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και άλλοι σε κρατητήρια. Κατόπιν, υπήρξε εκεί ένα κέντρο περίθαλψης προσφύγων και σταδιακά το κτίριο άρχισε να περνά στο δημόσιο.
Η τελευταία καπνοβιομηχανία αποχώρησε το 1990. Μέχρι τότε, το Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο στη Λένορμαν είχε χαρακτηριστεί από το Υπουργείο ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον μηχανολογικό του εξοπλισμό, ενώ από τους πολέμους μετρούσε σημαντικές πληγές.
Ξανά στη ζωή το βιομηχανικό μνημείο
Άποψη της έκθεσης Dream On στο αναμορφωμένο Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο
Προτού αναλάβει ο οργανισμός ΝΕΟΝ και φτάσουμε στο σήμερα, να αναφέρουμε ότι είχαν ολοκληρωθεί δύο σημαντικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας: το 2008, όλες οι όψεις αποκαταστάθηκαν και το κτίριο απέκτησε τη σημερινή του εικόνα εξωτερικά, εκπέμποντας τη βιομηχανική του γοητεία, αν και το πορφυρό στην πρόσοψη προέκυψε πιθανότατα από λάθος εκτίμηση του μελετητή (λέγεται ότι έξυσε την επιφάνεια και ανακάλυψε αυτό το χρώμα, αλλά έπεσε μάλλον σε μπογιά από σπρέι)· και το 2016 έγινε το σπουδαίο έργο ανακατασκευής της υαλοσκεπής – αφαιρέθηκε, επιδιορθώθηκε και επανατοποθετήθηκε.
Αλλά εκείνο που συνέβη και αναμφίβολα έσωσε το Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο από τη φθορά και τη λήθη ήταν το χέρι του οργανισμού σύγχρονης τέχνης: ο ΝΕΟΝ ανέλαβε τη χρηματοδότηση της αποκατάστασης και της ανακαίνισης σε 6.500 τ.μ. του κτιρίου, τα οποία παρέμεναν κλειδωμένα για το ευρύ κοινό – πρόκειται για τη βόρεια και τη δυτική πτέρυγα στο ισόγειο, το αίθριο και το πρώην τελωνείο που έμεναν ανενεργά. Μέχρι τότε, οι επισκέπτες είχαν πρόσβαση μόνο στα δεξιά, όπου και στεγάζονται τα αρχεία της Βουλής των Ελλήνων, στης οποίας τα χέρια έχει περιέλθει το κτίριο από το 2000.
«Από την αρχή της κατασκευής του, το κτίριο στη Λένορμαν, πέρα από τη χρηστική πρόθεση που είχε για τον έλεγχο των προϊόντων καπνού, ήταν επίσης ένα δημόσιο κτίριο, γι’ αυτό έχει και έναν χαρακτήρα διαφορετικό», όπως ανέφερε σε ένα ντοκιμαντέρ για την ιστορία του Καπνεργοστασίου η Μαργαρίτα Γραφάκου, καθηγήτρια αρχιτεκτονικής ΕΜΠ. Αυτό νιώθεις και σήμερα: είναι ένα κτίριο, κάτω από την υαλοσκεπή του οποίου, χωράμε όλοι μας.
Μετά την ολοκλήρωση των εκθέσεων από τον οργανισμό ΝΕΟΝ το 2021-2022, το ανακαινισμένο τμήμα του κτιρίου λειτουργεί υπό τη διαχείριση της Βουλής των Ελλήνων συνεχίζοντας να προσφέρεται για φιλοξενία εκθεσιακών παραγωγών, αν και όχι όσο συχνά θα θέλαμε ή, μάλλον, θα άξιζε σε ένα τέτοιο αρχιτεκτονικό στολίδι.
