10 ερωτήσεις ζητούν απαντήσεις από το πρώτο Φεστιβάλ Ιστορίας των ΑΣΚΙ

Η ιστορία δε βρίσκεται γραμμένη μόνο σε σκονισμένους τόμους πάνω σε ράφια και βιβλιοθήκες. Η ιστορία είναι παντού γύρω μας: σε έναν δρόμο, σε ένα τραγούδι, σε μία προφορική αφήγηση, σε μία αφίσα, ακόμα και σε μία διαφημιστική ταμπέλα. Επίσης, η ιστορία ακολουθεί πολλές διαδρομές και όχι μόνο την κυρίαρχη αφήγηση του κάθε κράτους. Πρόκειται για δύο αλήθειες στις οποίες έρχεται να ρίξει φως το πρώτο Φεστιβάλ Ιστορίας των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).

Τα ΑΣΚΙ γιορτάζουν, λοιπόν, τα 30 τους χρόνια με μία πολυμορφική διοργάνωση που θα διαρκέσει 11 ολόκληρες μέρες (9-19 Φεβρουαρίου) και θα πραγματοποιηθεί στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, Πάρκο Ελευθερίας (πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ). Ένα πρωτότυπο φεστιβάλ, ένα φεστιβάλ γεμάτο -τι άλλο;- ιστορία.

Ζητήσαμε από τον Χρήστο Τριανταφύλλου, ιστορικό, διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και μέλος της ομάδας επικοινωνίας του Φεστιβάλ να μας ξεναγήσει στις εκθέσεις, τις εκδηλώσεις και τα εργαστήρια μέσα από 10 ερωτήσεις – από την εθνική Αντίσταση μέχρι την Queer Αθήνα.

Αν τα ΑΣΚΙ έπρεπε να επιλέξουν τέσσερις στιγμές του 20ού αιώνα, ποιες θα ήταν αυτές;

Στο Φεστιβάλ Ιστορίας των ΑΣΚΙ μία από τις κεντρικές εκθέσεις παρακολουθεί 4 «στιγμές» του 20ού αιώνα: η περιήγηση ξεκινάει από την Κατοχή και την Απελευθέρωση της δεκαετίας του 1940, μια περίοδο που σημαδεύτηκε από την Αντίσταση εναντίον των κατοχικών δυνάμεων και από την αίσθηση των ανοιχτών ενδεχομένων που επικρατούσε στην Απελευθέρωση του 1944. 

Η δεύτερη «στιγμή» είναι η «άνοιξη της δεκαετίας του 1960», όταν ο κλοιός του μετεμφυλιακού κράτους φάνηκε να ρηγματώνεται: κυριάρχησαν οι αγώνες απέναντι στην καταστολή και στο «παρασύνταγμα», και υπέρ της ειρήνης, του πυρηνικού αφοπλισμού και της μεταρρύθμισης του απαρχαιωμένου εκπαιδευτικού συστήματος.

Η τρίτη «στιγμή» αφορά την περίοδο της δικτατορίας του 1967-1974 και κυρίως τον αγώνα εναντίον της. Παρακολουθούμε τη διεθνή εκστρατεία απέναντι στο καθεστώς, τη συγκρότηση αντιστασιακών πυρήνων, τη δημιουργία της πληθυντικής Αριστεράς μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968, για να καταλήξουμε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973.

Η τέταρτη «στιγμή» είναι η Μεταπολίτευση. Παρακολουθούμε μια σειρά από νέα κινήματα και υποκείμενα (εργατικές κινητοποιήσεις, φεμινιστικό, ΛΟΑΤΚΙ και οικολογικό κίνημα, πολιτικές νεολαίες), καθώς και την «εθνική συμφιλίωση», με τη σταδιακή επεξεργασία του τραύματος του Εμφυλίου Πολέμου και την αναγνώριση της εαμικής Εθνικής Αντίστασης το 1982.

Η Αντίσταση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έχει λάβει την αναγνώριση που της αξίζει στο κυρίαρχο ιστορικό αφήγημα;

Η Αντίσταση στην ελληνική ιστορική συνείδηση είναι διαρκώς παρούσα από τη δεκαετία του 1940, ως προσωπικό βίωμα, ως πολιτική γενεαλογία και ως αίτημα για δικαίωση. Αλλά αυτή η λέξη δεν είχε για όλους το ίδιο περιεχόμενο: το ΕΑΜ θεωρούνταν επί δεκαετίες από πολλούς ως εξοβελιστέο. Αυτή η διαδικασία ήταν το απότοκο μιας σειράς αποκλεισμών που υφίσταντο οι αριστεροί πολίτες καθ’ όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο.

Το ελληνικό κράτος χειρίστηκε το θέμα της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης με διαφορετικούς τρόπους. Στο φεστιβάλ των ΑΣΚΙ θα προβληθεί στις 16 Φεβρουαρίου το ντοκιμαντέρ Μια μεγάλη περιπέτεια: η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, το οποίο αποτελεί καρπό ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος των Μάγδας Φυτιλή, Ελένης Κούκη και Μάνου Αυγερίδη. Αυτή τη διαδικασία μπορούμε επίσης να παρακολουθήσουμε στο βιβλίο τους Η δεύτερη ζωή της Εθνικής Αντίστασης. Πρακτικές αναγνώρισης και αποκλεισμού, 1944-2006 (εκδ. Θεμέλιο).

Πόσες φορές χρησιμοποιήθηκε ως εξορία ο Άη Στράτης και με τι δικαιολογίες;

Η «διοικητική εκτόπιση», δηλαδή η πολιτική εξορία, είναι ένα εργαλείο που το ελληνικό κράτος χρησιμοποιούσε από την περίοδο του Εθνικού Διχασμού μέχρι την πτώση της χούντας. Χτίστηκε πάνω στη λογική της δίωξης του πολιτικού αντιπάλου, ο οποίος, με την εμφάνιση της Αριστεράς στην Ελλάδα, μετατράπηκε σε «ανεπιθύμητο» ή «επικίνδυνο» για το «κοινωνικό καθεστώς» πολίτη.

Οι πρώτοι εκτοπισμένοι στον Άη Στράτη ήταν συνδικαλιστές, εργάτες και στελέχη του ΚΚΕ στη δεκαετία του 1920, οι οποίοι, κατά τη δικτατορία Μεταξά ξεπέρασαν τους 250. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, περίπου 5000 άνδρες και 500 γυναίκες εκτοπίστηκαν στον Άη Στράτη και αργότερα μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο.

Στη μετεμφυλιακή περίοδο πολλά από τα μέτρα της εμφυλιοπολεμικής περιόδου εξακολούθησαν να ισχύουν, ενώ μεγάλο μέρος της Αριστεράς βρισκόταν εκτός νόμου. Στον Άη Στράτη εκτοπίστηκαν, στην τρίτη αυτή περίοδο, περίπου 4500 άνθρωποι, έως το κλείσιμο του στρατοπέδου το 1962.

Οι επισκέπτες και οι επισκέπτριες του φεστιβάλ των ΑΣΚΙ θα έχουν την ευκαιρία να ξεναγηθούν στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη (Αγίων Ασωμάτων 31, 13 Φεβρουαρίου, 12:00). Η ξενάγηση είναι δωρεάν, όπως, όλες οι εκδηλώσεις του φεστιβάλ, πρέπει όμως να γίνει κράτηση θέσης στο [email protected] ή στο 210-3213488.

Μπορεί κάποιος να δει το αποτύπωμα του Ψυχρού Πολέμου στην Αθήνα; Και αν ναι, με ποιον τρόπο;

Η Αθήνα είναι γεμάτη από σημεία που κουβαλούν έντονα το ιστορικό τους φορτίο, όχι μόνο σε ό,τι αφορά πιο γνωστές και επώδυνες μνήμες, αλλά και για περιόδους όπως οι δεκαετίες 1950-1970. Στην περίοδο εκείνη, οι προσδοκίες για τη δημιουργία μιας μοντέρνας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας συμπλέκονταν με διαμάχες για τις χρήσεις του δημόσιου χώρου ή για την παρουσία συγκεκριμένων μνημείων. Οι ιστορικοί περίπατοι είναι μια από τις πιο διαδραστικές πρακτικές της δημόσιας ιστορίας, καθώς δίνουν στους συμμετέχοντες τη δυνατότητα να έρθουν σε άμεση επαφή με το ιστορικό φορτίο τοποθεσιών μπροστά από τις οποίες μπορεί να περνάμε κάθε μέρα, αλλά σπάνια σκεφτόμαστε τις διαδρομές τους στον χρόνο.

Στις 12 Φεβρουαρίου (12:00) θα πραγματοποιηθεί η διαδρομή «Από τον Τρούμαν στον Βενιζέλο, διαμάχες και προσδοκίες για τον δημόσιο χώρο στην Αθήνα του Ψυχρού Πολέμου», από δύο ερευνήτριες που έχουν ασχοληθεί εκτενώς με το αντικείμενο –την Ελένη Κούκη και την Πηνελόπη Πετσίνη.

Πότε είναι η πρώτη φορά στη σύγχρονη ελληνική ιστορία που μπορούμε να μιλήσουμε για φοιτητικό κίνημα;

Στον 19ο αιώνα, η παρουσία των φοιτητών στη μικρή τότε πρωτεύουσα ήταν αισθητή: ενδεικτική είναι η συμμετοχή τους στις αλυτρωτικές προσπάθειες του ελληνικού κράτους, η αντίθεσή τους στον βασιλιά Όθωνα, καθώς και οι κινητοποιήσεις τους υπέρ της καθαρεύουσας στις διενέξεις του γλωσσικού ζητήματος στις αρχές του 20ού αιώνα. 

Το φοιτητικό κίνημα εμφανίζεται στον Μεσοπόλεμο, με την αύξηση του συνόλου των φοιτητών και με τη δημιουργία του φοιτητικού συνδικαλισμού. Αυτές οι νέες συνθήκες έδωσαν την ώθηση για μια νέου τύπου φοιτητική δραστηριότητα, που είναι ορατή στις αντιστασιακές οργανώσεις της Κατοχής, αλλά και στις κινητοποιήσεις της δεκαετίας του 1960. Ορόσημο είναι η αντιδικτατορική δράση των φοιτητών, με αποκορύφωμα την εξέγερση της Νομικής τον Φεβρουάριο του 1973 και στη συνέχεια, βέβαια, την εξέγερση του Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του ίδιου έτους.

Αυτές οι εξελίξεις, αλλά και μια συνολική εικόνα της φοιτητικής ζωής και της αλληλεπίδρασής της με τις εκάστοτε πανεπιστημιακές αρχές, θα σκιαγραφηθούν στον ιστορικό περίπατο με θέμα «Φοιτητές στην πόλη: διαδρομές του φοιτητικού κινήματος» (13 Φεβρουαρίου, 16:00) από τέσσερις ανθρώπους, ιστορικούς και μη, με ιδιαίτερη ενασχόληση στο αντικείμενο (Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Νίκος Κιάος, Ζήσιμος Συνοδινός, Αγγελική Χριστοδούλου).

Ποιος είναι ο μεγαλύτερος μύθος της Μεταπολίτευσης;

Συχνά στην καθημερινότητά μας ταυτίζουμε τον μύθο με το ψεύδος, ιδίως όταν θεωρούμε πως μια διαδεδομένη θέση είναι υστερόβουλα κατασκευασμένη –που συχνά πράγματι είναι, όπως ο μύθος του «κρυφού σχολειού» ή ο μύθος ότι δεν υπήρχαν νεκροί στο Πολυτεχνείο το 1973. Μια πιο ενδιαφέρουσα έννοια της λέξης «μύθος», ωστόσο, είναι μια μεγάλη συνεκτική αφήγηση που μεταβάλλεται διαρκώς και έχει σημαντικές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές λειτουργίες. Έτσι, όταν λέμε ότι η Επανάσταση του 1821 είναι ο ιδρυτικός μύθος του ελληνικού κράτους, δεν εννοούμε ότι δε συνέβη, αλλά ότι αποτέλεσε τη νομιμοποιητική βάση πάνω στην οποία δομήθηκε η ταυτότητα του ελληνικού κράτους.

Στην ίδια λογική, η Μεταπολίτευση και η νομιμοποίησή της έχει ως ιδρυτικό μύθο την αντιδικτατορική δράση και ιδίως την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Συνεπώς, η συζήτηση για τη Μεταπολίτευση, την προέλευση και τα χαρακτηριστικά της δεν ταυτίζεται σε καμία περίπτωση με ιστορικά ψεύδη ακροδεξιάς προέλευσης, όπως η αμφισβήτηση του Πολυτεχνείου. Η Μεταπολίτευση είναι μια περίοδος που τα τελευταία χρόνια συζητιέται όλο και περισσότερο, και σταδιακά γίνεται αντικείμενο ιστορικής ανάλυσης, υπό την επίδραση –όπως συμβαίνει πάντα– και της ευρύτερης δημόσιας συζήτησης που εντάθηκε ιδιαίτερα στα χρόνια της οικονομικής κρίσης.

Τα ΑΣΚΙ είναι ένας από τους αρχειακούς και ερευνητικούς οργανισμούς που έχουν ως προνομιακό πεδίο μελέτης τη Μεταπολίτευση. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι η πρώτη εκδήλωση του φεστιβάλ τους («Μεταπολίτευση: όσα δεν γνωρίζουμε και θέλουμε να μάθουμε», 10 Φεβρουαρίου, 19:00) είναι αφιερωμένη σε αυτή την περίοδο, με τη συμμετοχή μερικών από τους/τις σημαντικότερους/ες Έλληνες και Ελληνίδες ιστορικούς.

Τελικά, η ιστορία είναι κάτι που βρίσκουμε στα εγχειρίδια και τα εξειδικευμένα βιβλία;

Παρόλο που οι ιστορικοί είναι εξ επαγγέλματος αρμόδιοι για την τεκμηρίωση και την ερμηνεία του παρελθόντος, ο λόγος τους είναι ένας ανάμεσα στους πολλούς τρόπους αλληλεπίδρασης με αυτό. Για παράδειγμα, ένας δημιουργός κόμικς πρέπει να εστιάσει περισσότερο την αφηγηματοποίηση και στην οπτική αποτύπωση μιας εποχής, παρά στην ενδελεχή τεκμηρίωση των λεπτομερειών· ένας καλλιτέχνης μπορεί να χρησιμοποιήσει την ιστορία ως έμπνευση για το έργο του· ένας δημοσιογράφος ως πλαισίωση όσων γράφει για το τώρα. Ορισμένοι από τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους συσχετιζόμαστε με την ιστορία θα συζητηθούν στην εκδήλωση «Η ιστορία αλλού. Μια συζήτηση για τις πολλαπλές αναγνώσεις του παρελθόντος με αφορμή τα 10 χρόνια της Ιστορίας στο Κόκκινο» (18 Φεβρουαρίου, 17:00).

Σε ποιον βαθμό γνωρίζει (ή όχι) το ελληνικό κοινό την πραγματική εικόνα της αλβανικής μετανάστευσης στην Ελλάδα;

Παρόλο που η εμπειρία της μετανάστεσης είναι μια από τις κυριότερες διαμορφωτικές δυνάμεις της ευρύτερης γεωγραφικής μας περιοχής, ταυτόχρονα αποτελεί και ταμπού. Οι Αλβανοί μετανάστες στην Ελλάδα εξακολουθούν να υφίστανται διακρίσεις 30 χρόνια αργότερα, από τις πιο κραυγαλέες εκδηλώσεις ρατσισμού, μέχρι τα υποτιθέμενα «ανώδυνα» αστεία που ακόμη ακούμε γύρω μας καθημερινά. Ταυτόχρονα, ακόμα και σε περιβάλλοντα όπου δεν συναντώνται τέτοιες συμπεριφορές, σπάνια ακούγεται η φωνή των ίδιων των ατόμων αλβανικής καταγωγής με ισότιμους όρους.

Το 1991 Σπύρος Στάβερης σε ένα εμβληματικό φωτορεπορτάζ κατέγραψε τις μεταναστευτικές ροές από την Αλβανία στην Ελλάδα, και στην εκδήλωση «Κοιτώντας τις φωτογραφίες των γονιών μου: 30 χρόνια αλβανικής μετανάστευσης» του φεστιβάλ των ΑΣΚΙ (11 Φεβρουαρίου, 17:00) θα συζητήσει με ακτιβιστές, καλλιτέχνες, δημοσιογράφους και κοινωνικούς επιστήμονες αλβανικής καταγωγής τι βλέπουν πλέον σε αυτές τις παλιές φωτογραφίες. Αυτή η εκδήλωση γίνεται στο πλαίσιο του «Αρχείου αλβανικής μετανάστευσης», που αποτελεί μια συνεργασία των ΑΣΚΙ και της Πρωτοβουλίας για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο Πανεπιστήμιο Columbia.

Μήπως ήρθε η ώρα να γνωρίζουμε την -κρυφη για δεκαετιες- queer ιστορία αυτής της πόλης;

Αν και το ΛΟΑΤΚΙ κίνημα εμφανίστηκε οργανωμένα στην αρχή της Μεταπολίτευσης, η ιστορία και η δράση του εξακολουθεί να τίθεται συχνά είτε με μια διάθεση εξωτισμού, είτε εντελώς αρνητικά φορτισμένη. Ένα φεστιβάλ για μια διαφορετική ματιά στη σύγχρονη ελληνική ιστορία θα ήταν εντελώς ελλιπές αν δεν περιλάμβανε αυτή την πτυχή. Σε συνεργασία με το αρχείο προφορικής ιστορίας Queer Athens, τα ΑΣΚΙ θα πραγματοποιήσουν τον ιστορικό περίπατο «Στα χνάρια της Queer Αθήνας» (19 Φεβρουαρίου, 12:00). Οι συμμετέχοντες και οι συμμετέχουσες θα έχουν την ευκαιρία να περιηγηθούν σε χώρους συνάθροισης, οργάνωσης και δράσεων της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, αλλά και να εξερευνήσουν τις συνθήκες δίωξης και καταστολής της.

Τελικά, τι ελπίζει να πετύχει και τι μπορεί να προσφέρει ένα Φεστιβάλ Συγχρονης Ιστορίας;

Η ίδια η λέξη «φεστιβάλ» περιέχει την έννοια της γιορτής και της συμμετοχής, και αυτή ακριβώς είναι η πρόθεση των ΑΣΚΙ. Η ερώτηση μπορεί να απαντηθεί ανατρέχοντας στο σλόγκαν του φεστιβάλ: «η ιστορία μάς αφορά». Ενώ η έκφραση «φεστιβάλ ιστορίας» εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράξενη, τόσο από το πρόγραμμα όσο και από τη συνολική δράση των ΑΣΚΙ είναι σαφές ότι η ιστορία δεν είναι μια υπόθεση των λίγων ειδημόνων, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας. Συμπληρωματικά μπορούμε να αναρωτηθούμε «ποια ιστορία μάς αφορά;». Μας αφορά μια ιστορία διαφορετική, καθόλου προδιαγεγραμμένη, με έμφαση στη συλλογική δράση, στα ανοιχτά ενδεχόμενα και στη συμπεριληπτικότητα.

*Info: 30 χρόνια ΑΣΚΙ – Η Ιστορία μας αφορά | Το πρόγραμμα του φεστιβάλ

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

10 σκληρές αλήθειες για τη ναζιστική Κατοχή στην Αθήνα