Αναλύοντας τις θεωρίες συνωμοσίας που ζουν ανάμεσά μας μετά τον κορονοϊό
Πού στηρίχθηκαν οι θεωρίες συνωμοσίας για τον Covid; Ποια είναι η ταυτότητα και οι τεχνικές του αντιεμβολιαστικού λόμπι; Κάναμε μια (χορταστική) κουβέντα με τους ερευνητές και ακαδημαϊκούς Γιάννη Κτενά και Αλέξιο Σταματιάδη-Μπρεγιέ, λίγο πριν την ομιλία τους στο Athens Science Festival.
- 17 ΑΠΡ 2024
«Συχνά έχει κανείς την αίσθηση πως υπάρχουν θεωρίες συνωμοσίας που ξεπερνούν η μία την άλλη σε παραλογισμό», σχολιάζει στην αρχή της συζήτησής μας ο Γιάννης Κτενάς, μεταδιδακτορικός ερευνητής και διδάσκων κοινωνικής θεωρίας και επιστημολογίας, όταν του ζητάω να διαλέξει την πιο αλλόκοτη, την πιο περίεργη θεωρία δείτε-τι-μας-κρύβουν έχει ακούσει. Αλήθεια είναι πως ανέκαθεν ο ανταγωνισμός ήταν υψηλός – ερπετόμορφα πλάσματα που ελέγχουν τη Γη, αεροπλάνα που αφήνουν πίσω τους χημικές ενώσεις για τον έλεγχο των πληθυσμών, τα σκηνοθετημένα πλάνα από την προσελήνωση και η επίπεδη Γη είναι ανάμεσα στις πιο δημοφιλείς υποψηφιότητες.
«Πρόσφατα, ένας φίλος μού ανέφερε την περίπτωση του Αμερικανού ραδιοφωνικού παραγωγού Alex Jones, ο οποίος μεταξύ άλλων υποστήριξε ότι η μαζική δολοφονία 20 παιδιών και 6 ενηλίκων σε δημοτικό σχολείο των ΗΠΑ ήταν σκηνοθετημένη, προκειμένου να προωθηθούν νόμοι κατά της οπλοκατοχής», λέει ο ίδιος, ενώ ο έτερος μεταδιδακτορικός ερευνητής της παρέας, Αλέξιος Σταματιάδης-Μπρεγιέ, απ’ την άλλη, θα έδινε την ψήφο του στη θεωρία wormpill, την οποία έμαθε πρόσφατα από το podcast Conspiracy Club, «η βασική ιδέα της οποίας είναι ότι εδώ και εκατοντάδες χρόνια μας κυβερνούν παράσιτα που έχουν εισχωρήσει στους εγκεφάλους μας και επηρεάζουν τις ζωές μας μέσω ενός είδους ακούσιας συμβίωσης».
Φαίνεται εξωφρενικά αστείο, με μια πιο προσεκτική ματιά, εντούτοις, τίποτα από αυτά δεν εξαντλείται στη άκακη σφαίρα της φαρσοκωμωδίας, όσο και αν θα ευχόμασταν κάτι τέτοιο. «Πολλές φορές, μια θεωρία συνομωσίας φαίνεται αλλόκοτη, παλαβή ή και απλώς μια αστεία ιστορία, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένας τρόπος προώθησης αντισημιτισμού ή κάποιας άλλης μισαλλόδοξης ατζέντας», όπως συμπληρώνει ο Αλέξιος Σταματιάδης-Μπρεγιέ, παρατηρώντας τη σχέση ανάμεσα στις διαφορετικές εκδοχές της θεωρία των ερπετόμορφων (ίσως και του wormpill;) με τον παλιό αντισημιτικό μύθου περί συκοφαντίας του αίματος («Blood Libel»).
Οι δύο νεαροί ερευνητές και ακαδημαϊκοί στράφηκαν στη μελέτη του κόσμου των θεωριών συνωμοσίας μέσα στα χρόνια της πανδημίας, μια περίοδο η οποία αποδείχθηκε τρομερά γόνιμη για την καλλιέργεια και τη διάδοση συνωμοσιολογικών αφηγημάτων, με κοινή αφετηρία βέβαια την αποκάλυψη της «πλεκτάνης» που κρύβεται πίσω από το μικρόβιο, και κατάληξη πάντα την άρνηση του εμβολίου. Το λεγόμενο «infodemic» απλώθηκε με ταχύτητα ανάλογη της πανδημίας σε όλο τον κόσμο. Και εκ πρώτης όψεως, το γεγονός αυτό δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη: μια παγκόσμια κρίση που γεννά πρωτόγνωρα ερωτήματα και φόβο οδηγεί εύκολα σε δυσπιστία, αντίδραση, άρνηση. Αλλά τα χαρακτηριστικά του αντιεμβολιαστικού κινήματος αποδείχθηκαν πρωτόγνωρα τόσο σε μέγεθος όσο και ιδεολογική ετερογένεια.
Εντωμεταξύ, μια ειδοποιός διαφορά τώρα, συγκριτικά με προγενέστερες περιόδους γενικού πανικού, υπήρξε η κυριαρχία του ίντερνετ και των social media στο επίπεδο της ενημέρωσης, ειδικά την περίοδο των lockdown. Την ίδια περίοδο, έρευνες ανάλυσης λόγου σε σχόλια στο Twitter και σε ενημερωτικές ιστοσελίδες κατέδειξαν πλήθος διασποράς ψευδών ειδήσεων για τον Covid και το εμβόλιο, με ένα σημαντικό ποσοστό να επικαλείται κατασκευασμένες έρευνες και άτομα τα οποία συστήνονται ως επιστήμονες. Bots και εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης ανέλαβαν δράση και κάπως έτσι, τα όρια ανάμεσα στον επιστημονικό και τον ψευδο-επιστημονικό λόγο, ανάμεσα στο πραγματικό και το κατασκευασμένο γεγονός, θόλωσαν.
Σε ένα τέτοιο κλίμα αβεβαιότητας, σε μια εποχή μεταμοντέρνας αμφισβήτησης των πάντων, μπορούμε πράγματι να μιλάμε για επιστήμη και αλήθεια; Πώς θα μπορούσαμε να διασώσουμε τον ορθολογισμό μας ενώ αναγνωρίζουμε ότι οι αξίες δεν είναι θεμελιωμένες αλλά σταθμίζονται, όπως υπογραμμίζει στο βιβλίο του ο Γιάννης Κτενάς (Η πολυθεΐα των αξιών στην πανδημία. Πολιτική και επιστημολογία ενός ιού, εκδ. Πόλις); Πώς να ανανεώσουμε την εμπιστοσύνη στα επιστημονικά αποτελέσματα; Και μήπως κάποιες φορές έχει όντως νόημα να σκεφτόμαστε συνωμοσιολογικά;
Με αυτό το σερί ερωτημάτων, το ερευνητικό δίδυμο Κτενά και Σταματιάδη-Μπρεγιέ δίνει μια γεύση από την ομιλία που έχει ετοιμάσει για το τωρινό Athens Science Festival στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων (16-21 Απριλίου, αναλυτικό πρόγραμμα εδώ), με τίτλο Συζητώντας για την επιστήμη στην εποχή των θεωριών συνωμοσίας. Η συμμετοχή τους στο φεστιβάλ προώθησης της επιστήμης στο ευρύ κοινό στάθηκε αφορμή για να κάνουμε μια κουβέντα γύρω από τις θεωρίες συνωμοσίες που διαδόθηκαν μέσα στον Covid, την ταυτότητα αλλά και τις τεχνικές του αντιεμβολιαστικού λόμπι, που προσομοιάζουν με το λόμπι των ορυκτών καυσίμων και την άρνηση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.
«Ο Covid 19 είναι εργαστηριακά κατασκευασμένος», «δεν υπάρχει ιός», «είναι σχέδιο μείωσης του παγκόσμιου πληθυσμού», «τα εμβόλια αλλάζουν το DNA και σκοτώνουν». Θα ξεμπερδεύαμε άμα λέγαμε ότι οι υποστηρικτές τέτοιων αφηγημάτων αρνούνται απλά την επιστήμη;
Α.Σ.-Μ.: Νομίζω πως όχι. Αρχικά πρέπει να σημειωθεί πως υπάρχουν διάφορα είδη «σκεπτικισμού», που εκδηλώθηκαν. Υπάρχουν δηλαδή άνθρωποι που αρνούνται τη σύγχρονη δυτική επιστήμη εν γένει (ιδιαίτερα οι υποστηρικτές εναλλακτικής ιατρικής, ή/και άτομα που ασχολούνται με την λεγόμενη “wellness culture”). Υπάρχουν όμως και άτομα τα οποία διατύπωσαν πιο μετριοπαθείς ενστάσεις ή/και απορίες σχετικά με την πρόσφατη πανδημία, χωρίς να θέλουν να αρνηθούν το σύνολο της σύγχρονης επιστήμης. Παρατηρήθηκαν αρκετοί οι οποίοι έδειξαν ζήλο να προωθήσουν αυτό που εκείνοι θεωρούσαν ως “ορθή” επιστημονική μεθοδολογία – στα μάτια τους, οι επιστήμονες πίσω από την προώθηση, για παράδειγμα, των εμβολίων δεν είναι γνήσιοι επιστήμονες.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της κατηγορίας είναι όσοι/-ες εκαναν επίκληση σε επιστήμονες όπως ο Robert Malone, ο οποίος ισχυρίζεται πως είναι εφευρέτης της τεχνολογίας mRNA, κάτι το οποίο δεν ισχύει.
Άρα, εδώ η αιτία είναι βαθύτερη: Ένα από τα προβλήματα είναι πως κυριαρχούν λανθασμένες απόψεις για το τι είναι και πώς λειτουργεί η επιστήμη. Όπως αναφέρει η ιστορικός και φιλόσοφος της επιστήμης Naomi Oreskes στο βιβλίο της Why Trust Science, πρέπει να εγκαταλείψουμε την ατομοκεντρική ιδέα ότι η εξέλιξη της επιστήμης βασίζεται σε δράσεις συγκεκριμένων προσωπικοτήτων (στο πρότυπο ενός Γαλιλαίου) – αντίθετα, η επιστήμη είναι μια εγγενώς συλλογική διαδικασία και βασίζεται σε μια πολύ συγκεκριμένη μεθοδολογική παράδοση, η οποία χαρακτηρίζεται κυρίως από διαδικασίες αυτοδιόρθωσης και συσσώρευσης πρότερης γνώσης (και όχι σε μεμονωμένες καινοτομίες πεφωτισμένων Γαλιλαίων).
Γ.Κ.: Παρότι πολλές από τις θέσεις τις οποίες αναφέρετε στην ερώτηση βρήκαν πράγματι μεγάλη διάδοση και αποτέλεσαν τη βάση επικίνδυνων πρακτικών και στάσεων, ούτε εγώ νομίζω ότι μπορούμε να αρκεστούμε στον ισχυρισμό πως οι υποστηρικτές τους είναι, πολύ απλά, αρνητές της επιστήμης.
Κι αυτό πρώτα-πρώτα επειδή τα επιστημονικά αποτελέσματα δεν είναι ποτέ τελείως μονοσήμαντα: αναθεωρούνται (και πρέπει να αναθεωρούνται) καθώς περνάει ο χρόνος, φωτίζονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες, επηρεάζονται ουσιωδώς από πολιτικές, ηθικές και οικονομικές μέριμνες, ενώ ταυτόχρονα υφίσταται πάντοτε διάλογος και διαφωνία, ενίοτε και σύγκρουση, στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας.
Το ζήτημα είναι λοιπόν πώς και αν θα μπορέσουμε να διαμορφώσουμε ορισμένα κριτήρια που θα μας επιτρέπουν να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη τις επιστημονικές γνώσεις της εποχής μας, αναγνωρίζοντας την ίδια στιγμή ότι σημαδεύονται αναπόφευκτα από αβεβαιότητα, πολλαπλότητα, ταξικές μεροληψίες και οικονομικούς καθορισμούς – παράγοντες δηλαδή πράγματι υπαρκτούς, τους οποίους ωστόσο οι «αρνητές», ενίοτε επιστήμονες και οι ίδιοι, επικαλούνται για να αμφισβητήσουν πλήρως την επιστημονική γνώση ή ορισμένες διαστάσεις της.
Θεωρείτε ότι σε ένα βαθμό υποτιμήθηκε το πρόσφατο συνωμοσιολογικό ρεύμα στη χώρα, πίσω από το πέπλο του γραφικού, π.χ. πορείες αντιεμβολιαστών στο Σύνταγμα που θύμιζαν εποχές Χριστόδουλου;
Γ.Κ.: Ενδεχομένως υπήρξε μια ορισμένη υποτίμηση του φαινομένου, με την έννοια ότι δεν ήταν λίγοι εκείνοι και εκείνες που ισχυρίζονταν ότι το πρόβλημα δεν ήταν η συνωμοσιολογία, αλλά τα λάθη των κυβερνήσεων, οι ελλείψεις στα συστήματα υγείας κ.λπ. Είναι σαφές ότι δεν έχουν όλοι οι παράγοντες της εξίσωσης την ίδια βαρύτητα, καθώς ένα άτομο δεν έχει τις ίδιες δυνατότητες παρέμβασης με έναν θεσμό. Είναι επίσης σαφές πως υπήρξαν εξαιρετικά προβληματικά σημεία, τελείως ανορθολογικές, αδικαιολόγητες και μάλιστα άδικες επιλογές στη διαχείριση της πανδημίας, τόσο εκ μέρους των κυβερνήσεων, συμπεριλαμβανομένης φυσικά της ελληνικής, όσο και εκ μέρους διεθνών οργανισμών.
Όλα αυτά ωστόσο δεν μειώνουν τη σημασία του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης, ιδίως από τη στιγμή που δεν βρήκε εύφορο έδαφος μόνο σε ένα υπερθρησκευόμενο, υπερσυντηρητικό ή και ακροδεξιό κοινό, αλλά και σε ανθρώπους που μιλούν στο όνομα της ισότητας και της κοινωνικής χειραφέτησης. Ωστόσο, ούτε εδώ έχουμε να κάνουμε με μια ελληνική πρωτοτυπία. Σε χώρες όπως η Γερμανία, όπου η σχέση των υποκειμένων με τους θεσμούς είναι αρκετά διαφορετική, είχαμε μαζικές σκεπτικιστικές αντιδράσεις, με πιο γνωστό το κίνημα των Querdenker – όσων δηλαδή σκέφτονται «κόντρα στο ρεύμα».
Άλλωστε, ένα από τα επικίνδυνα φαινόμενα που παρατηρήθηκαν μέσα στην πανδημία ήταν ότι και διαπρεπείς αριστεροί στοχαστές, με προεξάρχοντα τον Ιταλό φιλόσοφο Giorgio Agamben, φλέρταραν συστηματικά με τη συνωμοσιολογική σκέψη, αν δεν την προσυπέγραψαν ρητά.
Α.Σ.-Μ.: Πιστεύω πως ναι. Το σύνολο των σκεπτικιστών είναι εξαιρετικά ανομοιογενές. Άρα, το να χαρακτηρίζουμε γραφικούς όσους εξέφρασαν κάποια σκεπτικιστική άποψη περί COVID-19 είναι στην καλύτερη περίπτωση μεθοδολογικά μη-γόνιμο, και στην χειρότερη εξαιρετικά παραπλανητικό.
Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι ανομοιογένεια στα διάφορα είδη σκεπτικιστών δεν συνεπάγεται ανομοιογένεια στις πηγές διασποράς θεωριών συνωμοσίας COVID-19. Αντίθετα, είναι εντυπωσιακό (και ταυτόχρονα τρομακτικό) ότι ένα μεγάλο ποσοστό σκεπτικιστικών ειδήσεων και απόψεων προέρχεται από την ίδια πηγή. Συγκεκριμένα, προέρχονται από ένα αντιεμβολιαστικό λόμπι (που αποτελείται από ένα σύμπλεγμα εταιριών όπως η Children’s Health Defence του Robert F. Kennedy Jr.) που προωθεί την ατζέντα άρνησης του εμβολιασμού για όλα τα εμβόλια, εδώ και δεκαετίες. Τα κίνητρα πίσω από αυτές τις εταιρίες είναι κυρίως οικονομικά αλλά έχουν και πολιτικές προεκτάσεις.
Εδώ θα έλεγα πως το ιδεολογικό πρόσημο είναι σαφές: το αντιεμβολιαστικό λόμπι είναι μέρος ενός ευρύτερου alt-right δικτύου. Και δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχει τρομερή αλληλοεπικάλυψη στις πηγές που προωθούν την αντιεμβολιαστική ατζέντα, και αυτών που προωθούν την άποψη ότι δεν υπάρχει ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή (βλέπε βιομηχανία ορυκτών καυσίμων) ή ακόμα και αυτών που προωθούν την αντι-LGBTQ+ ατζέντα.
Να μείνουμε λίγο στο παραπάνω συμπέρασμα που προκύπτει από το σχετικό paper του Αλέξιου Σταματιάδη-Μπρεγιέ, ότι δηλαδή οι σχετικές με τον Covid θεωρίες συνωμοσίας δεν αναπτύχθηκαν αυθόρμητα, αλλά προκύπτουν από ένα πολιτικό και επιχειρηματικό λόμπι, κατά αναλογία με το ρεύμα των θεωριών που αρνούνται την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή.
Α.-Σ.-Μ.: Σε αυτό το άρθρο υποστηρίζω πως ορισμένες θεωρίας συνωμοσίας, όπως για παράδειγμα οι θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η κλιματική αλλαγή είναι ‘απάτη’, μπορούμε να τις υπονομεύσουμε με βάση τη γενεαλογία τους. Συγκεκριμένα, αυτές οι θεωρίες αποτελούν προϊόν μιας καμπάνιας εσκεμμένης παραπληροφόρησης από τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων (η οποία χρονολογείται ήδη από την δεκαετία του ’70). Μάλιστα, είναι ιδιαίτερα σοκαριστικό το γεγονός ότι οι ίδιοι οι επιστήμονες της Exxon Mobil γνώριζαν πως η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής (βλ. τα σχετικά εσωτερικά έγγραφα). Παρ’ όλα αυτά πάρθηκε η απόφαση να δημιουργηθεί μια εκλεπτυσμένη επικοινωνιακή καμπάνια με σκοπό τη δημιουργία σκεπτικισμού και αμφιβολιών σχετικά με τη βεβαιότητα του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής.
Ο στόχος; Να μην παρθούν μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής – κάτι που θα σήμαινε την υπονόμευση του βασικού προϊόντος της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων. Άρα εδώ φαίνεται πως πράγματι υπάρχει μια συνομωσία (αυτό που στο άρθρο ονομάζω “μετα-συνομωσία” ή “συνωμοσία δεύτερης-τάξης”).
Κάποιοι (όπως η βιομηχανία ορυκτών καυσίμων και το αντιεμβολιαστικό λόμπι) συνωμότησαν για να κατασκευάσουν και να διασπείρουν συγκεκριμένες θεωρίες συνομωσίας στον γενικό πληθυσμό. Γεγονός που, κατά τη γνώμη μου, καταδεικνύει πως η συνωμοσιολογική σκέψη είναι πολιτικά και γνωσιολογικά απαραίτητη.
Γ.Κ.: Αυτό υπήρξε πράγματι για μένα ένα από τα πιο σημαντικά επιχειρήματα στο άρθρο του Αλέξιου. Με βοήθησε πολύ και το σχολίασα εκτενώς στο βιβλίο μου για την πανδημία. Στρέφοντας την προσοχή του στις πηγές προέλευσης των «εναλλακτικών» προσεγγίσεων για τον Covid, ο Αλέξιος δείχνει ότι πολύ συχνά δεν αποτελούν προϊόν αυτόνομης σκέψης, αλλά αναπαραγωγή απόψεων που διαχέονται από συγκεκριμένα κέντρα, τα οποία υποστηρίζονται από πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Έτσι, φαίνεται ότι, πολλές φορές, όσοι και όσες θεωρούν ότι σκέφτονται «ενάντια στο ρεύμα», τελικά απλά ακολουθούν, χωρίς να το συνειδητοποιούν, ένα άλλο ρεύμα.
Μπορεί ωστόσο να υπάρξει εδώ και ένα αντεπιχείρημα: αν απλώς ακολουθήσουμε τις οικονομικές και εξουσιαστικές ροές πίσω από τις θέσεις που προβάλλονται για ένα ζήτημα, τότε θα διαπιστώσουμε ότι τέτοιες ροές υπάρχουν σαφώς και πίσω από τη mainstream επιστήμη.
Η Pfizer, παραδείγματος χάρη, πράγματι κέρδισε πάρα πολλά εκατομμύρια από τη δημιουργία του εμβολίου, αυτό όμως δεν σημαίνει από μόνο του ότι οι πρακτικές της είναι αντιεπιστημονικές. Το “follow the money”, λοιπόν, το οποίο προτείνει ο Αλέξιος, αν τον κατανοώ σωστά, είναι απαραίτητο, αλλά δεν αρκεί από μόνο του. Το ζήτημα προφανώς είναι τεράστιο, ενδεχομένως όμως στη συνάντησή μας στο Athens Science Festival να έχουμε την ευκαιρία να θίξουμε κάποιες όψεις του.
Ποιες οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς για τη διάδοση αυτών των θεωριών μέσα στην πανδημία; Πώς αλλάζουν το παιχνίδι της αλήθειας (και της μετα-αλήθειας) τα social media;
Γ.Κ.: Στο ίντερνετ μπορείς να βρεις τα πάντα για τα πάντα. Κάθε πληροφορία που μπορεί να στηρίξει μια υπόθεση είναι διαθέσιμη και –αυτό είναι σημαντικό– δεν χρειάζεται καν να είναι λανθασμένη ή ψεύτικη· αρκεί το ότι είναι αποσυγκειμενοποιημένη, δηλαδή αποσπασμένη από το πλαίσιο εννοιών, μεθοδολογιών, συγκρίσεων, σταθμίσεων κ.λπ. που χαρακτηρίζουν την επιστημονική και τη φιλοσοφική δραστηριότητα.
Από τη μεριά τους, τα social media, ήδη λόγω του τρόπου με τον οποίο είναι σχεδιασμένα, με βάση δηλαδή μια συγκεκριμένη αλγοριθμική λογική και την πριμοδότηση της σύντομης, άμεσης και ατακαδόρικης διατύπωσης, προωθούν συγκεκριμένους τύπους αλληλεπίδρασης, έκφρασης και σκέψης. Παροξύνεται έτσι αυτό που έχω ονομάσει «βούληση για γνώμη», παίζοντας με τον υπότιτλο «βούληση για γνώση» του διάσημου έργου του Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της σεξουαλικότητας. Τείνουμε να θέλουμε και μάλιστα να νιώθουμε υποχρεωμένοι να εκφράσουμε την άποψή μας για το καθετί ανεξαιρέτως – και μάλιστα να το κάνουμε όσο πιο άμεσα γίνεται. Πέρα από τις θετικές διαστάσεις εκδημοκρατισμού που μπορεί να έχει μια τέτοια κίνηση, δημιουργεί ζητήματα σε ό,τι αφορά το υπόβαθρο, τη λογική συνεκτικότητα και το ύφος της πολιτικής αντιπαράθεσης.
Είναι κάτι που το είδαμε στην πανδημία, με τους ανθρώπους να μεταμορφώνονται εν μία νυκτί σε επιδημιολόγους, μέχρι να έρθει η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, οπότε και μεταμορφώθηκαν σε διεθνολόγους.
Α.Σ.-Μ.: Οι τεχνικές που χρησιμοποιούν αυτά τα λόμπι είναι εξαιρετικά εκλεπτυσμένες. Ενδεικτικά να αναφέρω πως ο πρώην ψυχολόγος της Cambridge Analytica δούλευε σε μια από αυτές τις αντιεμβολιαστικές εταιρίες. Όσον αφορά τις τεχνικές, θα αναφέρω δύο:
- Τη χρήση ψυχομετρικών στοιχείων για “targeting” και διαμόρφωση θεωριών συνομωσίας ανάλογα με την κοινωνική ομάδα.
- Τη χρήση “astroturfing”, δηλαδή τη δημιουργία ψευδών, δήθεν grassroots, κοινωνικών κινημάτων με σκοπό την προώθηση μιας συγκεκριμένης ατζέντας. Π.χ. αν βγει ένας εκπρόσωπος της Exxon Mobil και μιλήσει ενάντια στις ανεμογεννήτριες αυτό δεν θα κάνει ιδιαίτερη αίσθηση. Αν όμως παρουσιαστούν τα ίδια ακριβώς επιχειρήματα από την ομάδα Green Oceans (η οποία φαινομενικά δεν έχει σχέση με την Exxon Mobil) τότε δημιουργείται στον δημόσιο διάλογο η εντύπωση ότι έχουμε να κάνουμε με ένα γνήσιο περιβαλλοντικό ζήτημα.
Το ότι αυτές οι τεχνικές θυμίζουν τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται στο μάρκετινγκ δεν είναι καθόλου τυχαίο. Για παράδειγμα, το λόμπι της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων συνεργάζεται συστηματικά με συγκεκριμένες εταιρείες δημοσίων σχέσεων με στόχο τη διαμόρφωση περιεχομένου (content) αλλά και τη χάραξη γενικότερης στρατηγικής.
Τέλος, δεν θα έλεγα πως αλλάζει ιδιαίτερα το παιχνίδι της αλήθειας/μετά-αλήθειας. Όπως έχω ήδη αναφέρει, πανομοιότυπες τεχνικές χρησιμοποιούνται εδώ και δεκαετίες με τρομερή επιτυχία, ενώ παρόμοιες καμπάνιες έχουν χρησιμοποιηθεί από την καπνοβιομηχανία για την απόκρυψη της σύνδεσης καρκινογενέσεων και νικοτίνης (εδώ να προτείνω το συγκλονιστικό βιβλίο της Naomi Oreskes και του Erik Conway).
Σε αυτές τις συνθήκες διαμόρφωσης της δημόσιας σφαίρας, πώς μπορούμε να διασώσουμε τελικά τον ορθολογισμό; Γίνεται ή τζάμπα ο κόπος;
Γ.Κ.: Και εδώ θέλω να σταθώ κατ’ αρχήν επιφυλακτικά απέναντι στον εξαιρετισμό, δηλαδή την ιδέα ότι στη χώρα μας ή στην εποχή μας συντελείται κάτι τελείως μοναδικό που δεν έχει προηγούμενο.
Επιτρέψτε μου να το εκφράσω με μια ιστορία: πρόσφατα διάβασα το πολύ μικρό βιβλιαράκι Η ομογενοποίηση του κόσμου του Στέφαν Τσβάιχ (εκδ. Άγρα σε μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου και του Άγγελου Αγγελίδη). Εκεί, εν έτει 1925, ο μεγάλος συγγραφέας θρηνεί για τη ραγδαία εξάλειψη κάθε πολιτισμικής διαφοράς και την παρακμή της κουλτούρας, της ατομικότητας και της κριτικής σκέψης, που επέρχεται λόγω καταστροφικών τεχνολογιών όπως… το ραδιόφωνο και ο κινηματογράφος! Το1925, ο Μαξ Βέμπερ έχει πεθάνει μόλις πριν από πέντε χρόνια, ο Φρόυντ ζει, ο Τόμας Μαν είναι 50 χρονών, ο Λούκατς είναι 40 χρονών, ο Αντόρνο μόλις 22. Κι όμως, ο Τσβάιχ διαγιγνώσκει ήδη τον πνευματικό θάνατο της Ευρώπης.
Με αυτό δεν θέλω να πω ότι πολύ απλά οι άνθρωποι πάντα έβλεπαν την εποχή τους ως εξαιρετική και συνεπώς δεν έχουν νόημα αυτές οι σκέψεις. Ορισμένα πράγματα στην εποχή μας, η οποία σίγουρα δεν διαθέτει τα μεγέθη ενός Φρόυντ ή ενός Τσβάιχ, είναι πράγματι μοναδικά: η τεχνητή νοημοσύνη, δηλαδή η επελαύνουσα αλγοριθμοποίηση, ή ακόμα και η αλλαγή της σχέσης μας με τη γνώση, με το σώμα, με την πολιτική…
Όμως καλούμαστε κι εμείς να σκεφτούμε μέσα στην εποχή μας και για την εποχή μας, να αναπτύξουμε τα κατάλληλα εννοιολογικά εργαλεία, να υπερασπιστούμε την κριτική σκέψη και την επιστήμη χωρίς να προσπαθούμε να αναστηλώσουμε το άγαλμα μιας αιώνιας αλήθειας. Μπορεί εκ των υστέρων να αποδειχθεί ότι ήταν πια ανέφικτο, προσωπικά όμως δεν θέλω να το θεωρήσω –ακόμη– χαμένη υπόθεση.
Α.Σ.-Μ.: Θα απαντήσω με τον βαρετό τρόπο που απαντάνε συνήθως οι φιλόσοφοι: Eξαρτάται! Συγκεκριμένα εξαρτάται από ποια θεωρία περί ορθολογικότητας υιοθετήσουμε (εδώ σας παραπέμπω στη σχετική συζήτηση στο βιβλίο του Γιάννη). Είναι η ορθολογικότητα κάτι “εσωτερικό”; Δηλαδή, είναι κάποιο άτομο ορθολογικό εφόσον διαμορφώνει τις πεποιθήσεις του με σωστό ή εύλογο τρόπο, ακόμα και αν καταλήξει σε ψευδείς πεποιθήσεις; Ή είναι αναγκαίο να καταλήξουμε σε αληθείς πεποιθήσεις για να είμαστε ορθολογικοί;
Εδώ προτείνω το εξής: Πρέπει να απομακρυνθούμε από τη λογική που αποδίδει το πρόβλημα της παραπληροφόρησης στο υποκείμενο. Υπάρχουν φορές που ο τρόπος σκέψης μας είναι εύλογος αλλά καταλήγουμε σε προβληματικά συμπεράσματα. Και αυτό ισχύει εν μέρει γιατί η “πρώτη ύλη” που έχουμε είναι μολυσμένη από παράγοντες που θέλουν να μας παραπλανήσουν (βλ. τα λόμπι που ανέφερα πιο πάνω).
Εδώ, δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις, δυστυχώς. Πρέπει να μελετήσουμε αυτά τα κέντρα, να αναγνωρίσουμε τις τεχνικές και τα κίνητρα που τα χαρακτηρίζουν, και να τα ξεσκεπάσουμε.
Με άλλα λόγια, πρέπει να ξεσκεπάσουμε τους συνωμότες πίσω από τη διασπορά αυτών των θεωριών συνωμοσίας. Και αυτό μπορεί να γίνει, όπως είπαμε, μέσω συνωμοσιολογικής σκέψης. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι εργαλείο – πρέπει να μάθουμε πώς να το χρησιμοποιούμε σωστά.
***
ΙΝΦΟ
Athens Science Festival: 16-21 Απριλίου στην Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
Ο Γιάννης Κτενάς είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ, διδάσκων στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Ο Αλέξιος Σταματιάδης-Μπρεγιέ είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής Azrieli στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Τελ Αβίβ.
Το βιβλίο του Γιάννη Κτενά Η πολυθεΐα των αξιών στην πανδημία. Πολιτική και επιστημολογία ενός ιού κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις
Το άρθρο του Αλέξιου Σταματιάδη-Μπρεγιέ «Genealogical Undermining for Conspiracy Theories» είναι διαθέσιμο εδώ.
