Ένα οδοιπορικό στο σκληρό πρόσωπο της εργατιάς από τον Βαγγέλη Γκίνη

Την προηγούμενη ημέρα των εγκαινίων, ένα αφισάκι που είχε τοιχοκολληθεί στους δρόμους της Ελευσίνας διέδιδε αινιγματικά το μήνυμα της έκθεσης:

«200.000 άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση από επαγγελματικές ασθένειες», έγραφε με μαύρα κεφαλαία γράμματα κάτω απ’ τη λέξη “Alienation”, που σημαίνει αποξένωση. Ο τίτλος αυτός, παρότι δεν αναφερόταν στην αφίσα, ταυτίζεται με το όνομα του εκτενούς πρότζεκτ που παρουσιάζεται στο ιστορικό κτίριο Λεωνίδας Κανελλόπουλος στην Ελευσίνα, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας (επιμ.: Βαγγέλης Τάτσης) – μια οπτικοακουστική έρευνα του Βαγγέλη Γκίνη με επίκεντρο τον μισθωτό εργάτη και τη φθορά που νομοτελειακά βιώνει.

Ανάλογο στατιστικό στοιχείο συγκεκριμένα για την Ελλάδα, όπως μου εξηγεί ο ίδιος, δεν υφίσταται· «οι επαγγελματικές ή σχετιζόμενες με την εργασία ασθένειες δεν καταγράφονται εδώ, παρά μόνο οι θάνατοι από ατυχήματα που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του ωραρίου». Για παράδειγμα, όταν βρισκόταν καθ’ οδόν για Λάρυμνα, έχοντας κανονίσει να συναντήσει τους εργαζόμενους της ΛΑΡΚΟ για την έρευνα, πληροφορήθηκε ότι το ραντεβού πρέπει να αναβληθεί επειδή όλοι θα πήγαιναν στην κηδεία ενός συναδέλφου. «Είκοσι χρόνια εργάτης σε ορυχεία σιδηρονικελίου που εμφάνισε λευχαιμία και τέθηκε εκτός υπηρεσίας, σε ηλικία 53 ετών – τρεις μήνες μετά, πέθανε».

Δύο τυχαία γεγονότα, για τις ελληνικές υπηρεσίες, αφού κανένα πλαίσιο δεν ορίζει εξέταση του θανάτου από εμπειρογνώμονα.

Επάνω σε τέτοιες ανατριχιαστικές ιστορίες αποτυπώνεται η ωμή πραγματικότητα δεκάδων εργοστασίων ανά την επικράτεια, ένας κόσμος που παραμένει άγνωστος στον πολύ κόσμο, κρυμμένος σε απομονωμένες στον χάρτη ζώνες. Κοντά στα πέντε χιλιάδες χιλιόμετρα συμπλήρωσε οδηγώντας ο Βαγγέλης Γκίνης για να συναντήσει προσωπικά, να γνωρίσει και να φωτογραφίσει τους «αφανείς ήρωες» αυτής της ιστορίας, καλύπτοντας τελικά δεκατρείς πόλεις: από τον τόπο του, τη Δυτική Αττική, και την Πάτρα μέχρι τη Θεσσαλονίκη, σε διάστημα έξι μηνών.

Στο πρόγραμμα δεν ήταν μόνο εργοστάσια όλων των κλάδων που έχουν καίριο ρόλο στη βιομηχανική παραγωγή της χώρας, όπως η ναυπηγοεπισκευαστική, η ενέργεια, τα τρόφιμα και η χαλυβουργία, αλλά και άνθρωποι που δουλεύουν στη συγκομιδή απορριμμάτων ή σε κέντρα ανακύκλωσης, όπως και εργαζόμενοι του τουρισμού, της εστίασης κ.ά.

«Εκείνο που καταρχήν με απασχολούσε ήταν το ζήτημα της αλλοτρίωσης στον μισθωτό εργάτη: όπως το ορίζει ο Καρλ Μαρξ στα φιλοσοφικά του χειρόγραφα, με τα οποία συμβαδίζω, ακριβώς επειδή ο εργάτης παραμένει αποκομμένος από το προϊόν της εργασίας του, καθώς δεν το καρπώνεται ο ίδιος, αποξενώνεται τελικά και από τον ίδιο του τον εαυτό. Αντικειμενοποιείται.»

Ποιο είναι το αποτέλεσμα που αναπαράγεται σε όλη την πορεία των αιώνων που μεσολαβούν από τον θεμελιωτή του κομμουνισμού μέχρι σήμερα, με απλά λόγια; Οι ρυθμοί γίνονται όλο και πιο εντατικοί και οι κοινωνίες πλέουν σε πελάγη εξάντλησης.

Όπως τόνιζε έρευνα του Ελληνικού Ινστιτούτου Υγιεινής και Ασφάλειας, που έπεσε κατά σύμπτωση στα χέρια του Γκίνη πριν καιρό, «Η Ευρώπη καταπονείται», μάλιστα σε πολλαπλάσιο βαθμό με τη σύγχρονη τεχνολογία. Ένα παράδειγμα, το γεγονός ότι τα σωματικά προβλήματα που εμφανίζουν υπάλληλοι σε τηλεφωνικά κέντρα, όπως διαπιστώθηκε, αυξάνονται κατά 51% όταν παρακολουθούνται για την απόδοσή τους από κάμερες.

Βέβαια, μιας και το αντικείμενο της οπτικοακουστικής έρευνας του Γκίνη ήταν η καθημερινή κούραση και η καταπόνηση, τα σωματικά και ψυχικά προβλήματα, η φθορά κι η αλλοτρίωση του εργαζόμενου, δε θα μπορούσαν παρά να προΐστανται εκείνα που αποκαλούμε «βαριά επαγγέλματα».

Οι σκληρές συνθήκες, τα ατυχήματα και ένα μαύρο ρεκόρ

Σε ένα από τα πιο συγκλονιστικά καρέ της έκθεσης, βλέπουμε εργαζόμενο λιγνιτικού ορυχείου να στέκεται μονάχος σε ένα σχεδόν αφύσικο τοπίο, μπροστά από λόφους μαύρης τέφρας, κι από κάτω γράφει: «Το σοκ που νιώθεις όταν ακούς ότι έγινε εργατικό ατύχημα στο ορυχείο σε αγκυλώνει». Κάθε στιγμιότυπο συνοδεύεται από δυο κουβέντες του εικονιζόμενου, κομμάτι των συζητήσεων που έκαναν με τον Βαγγέλη Γκίνη, προτού φωτογραφηθούν για το πρότζεκτ «Αποξένωση».

Αποτυπώνονται πάντοτε μόνοι, σε έναν έρημο τόπο, έξω από το μέρος εργασίας τους – «ο τρόπος φωτογράφισης ήταν προαποφασισμένος», όπως μου λέει, «και ένας βασικός λόγος ήταν διότι βλέποντας έναν εργάτη εν ώρα εργασίας, πχ έναν χαλυβουργού να χύνει το πυρακτωμένο ατσάλι, δεν μπορείς να ταυτιστείς· ενώ έτσι, πιστεύω ο καθένας μας μπορεί να νιώσει έναν βαθμό σύνδεσης, έστω για λίγο δηλαδή να δούμε τον εαυτό μας στα πρόσωπά τους».

Το παράδειγμα αυτό τραβήχτηκε στη Μεγαλόπολη, που μαζί με την Πτολεμαΐδα αποτελούν τις πλέον επιβαρυμένες ζώνες από τη χρόνια εξαγωγή λιγνίτη, περιοχές όπου αποδεδειγμένα η νο1 αιτία θανάτου σήμερα είναι ο καρκίνος.

Ξεκινώντας το όλο εγχείρημα τον Οκτώβριο, ο Γκίνης είχε βάλει στο πρόγραμμα να επισκεφθεί ζώνες με καταλυτικό ρόλο στη βιομηχανική ιστορία της χώρας: πρώτα-πρώτα, τη Σύρο και το ναυπηγείο Νεώριο που λειτουργεί απ’ το 1861 (σύμφωνα με την Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος του Γιάννη Κορδάτου, μάλιστα, «στη Σύρο ξεκινά η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη χώρα με τους πρώτος μισθωτούς εργάτες»), τον Βόλο και την ΑΓΕΤ Ηρακλής που είναι η μεγαλύτερη μονάδα παραγωγής τσιμέντου, το Καλοχώρι Θεσσαλονίκης για τη μαχητική Μαλαματίνα και τη βιομηχανική περιοχή Λάρισας, μεταξύ άλλων.

Ένα διόλου εύκολο και αναίμακτο σχέδιο, όπως αποκαλύφθηκε.

«Η πιο γεμάτη εμπειρία ήταν σίγουρα στη ΛΑΡΚΟ – μια εμβληματική βιομηχανία, από τις πιο εντυπωσιακές που έχω δει από μέσα: φαντάσου, γιγαντιαίες εγκαταστάσεις με διαφορετικά ύψη, σκάλες και γέφυρες που πρέπει συνεχώς να ανεβοκατεβαίνει, ενώ ολόκληρο το ισόγειο, τα τοιχώματα, τα σκαλιά, οι επιφάνειες, είναι καλυμμένα με μια πυκνή στρώση μαύρης λάβας, τόσο έντονα που το φως του ήλιου δεν αντανακλάται. Μια κατάσταση τελείως απόκοσμη που προκαλεί φόβο».

Και να σημειώσουμε ότι το εργοστάσιο επειδή βρίσκεται σε διαδικασία μεταπώλησης, έχει σταματήσει προσωρινά να λειτουργεί. «Ήταν ένα πολύ ιδιαίτερο ταξίδι: επειδή στη Λάρυμνα δεν έχει τίποτα απολύτως πέρα από το εργοστάσιο και τα σπιτάκια που παραχωρούνται στους εργάτες, ο μόνος τρόπος να μείνω εκεί για την έρευνα ήταν να με φιλοξενήσουν, όπως και συνέβη».

Με ένα google search, εμφανίζονται τα αποτελέσματα αυτής της δυστοπίας:

Το 2020, οδηγός φορτηγού εντός των εγκαταστάσεων χάνει τον έλεγχο νταλίκας και χάνεται σε χαράδρα 150 μέτρων· το 2019, τραγικό θάνατο βρίσκει 55χρονος πατέρας έπειτα από έκρηξη, μερικούς μήνες μετά τον άδικο θάνατο 36χρονου στο ίδιο εργοστάσιο από χτύπημα γερανού στο κεφάλι· το 2018, ένα σιλό διαβροχής της σκόνης των περιστροφικών καμίνων σκάει και τόνοι από το καυτό και ψιλό, σαν πούδρα, υλικό αποδεσμεύονται στον αέρα, οδηγώντας τέσσερις εργάτες σε νοσοκομείο της Αθήνας – και η λίστα συνεχίζεται στις επόμενες σελίδες των αποτελεσμάτων.

«Μάλιστα, το ένα από τα πορτρέτα που έκανα στη ΛΑΡΚΟ είναι ατόμου που έχει υποστεί ακρωτηριασμό, χάνοντας την όραση από το ένα μάτι, και στέκεται μπροστά από το σημείο όπου συνέβη το τελευταίο θανατηφόρο περιστατικό, με ορατή την κορδέλα των αρχών».

Γενικότερα, οι περισσότεροι που πέρασαν απ’ τον φακό του Βαγγέλη Γκίνη είναι άτομα με ιστορικό σε εργατικά ατυχήματα είτε που βιώνουν απτά τη φθορά της εργασίας – από τα λεγόμενα «χημικά κρυώματα» που εντοπίζονται σε όσους εισπνέουν ακάθαρτο αέρα από σκουπίδια σε κέντρα διαλογής, όπως στο Βελεστίνο Μαγνησίας, μέχρι οσφυαλγίες και μυαλγίες.

«Όπου κι αν πήγα, υπήρχαν περιπτώσεις θανατικών». Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία απ’ την Ομοσπονδία Συλλόγων Εργαζομένων Τεχνικών Επιχειρήσεων Ελλάδας (ΟΣΕΤΕΕ), το 2022 καταγράφηκαν 102 νεκροί σε εργατικά ατυχήματα ανά τη χώρα, ένα μαύρο ρεκόρ για την πρόσφατη ιστορία, το οποίο αναλογεί σε έναν νεκρό ανά τρεις ημέρες(!). «Ένα πράγμα άκουγα ξανά και ξανά από τους εργαζόμενους που μιλούσα: το θέμα της εντατικοποίησης· πρέπει η δουλειά να γίνει πιο γρήγορα, πράγμα που σημαίνει ότι δεν θα τηρηθούν τα μέτρα που κανονικά προβλέπονται».

Η ταξική συνείδηση στα εργοστάσια σήμερα

Από το σύνολο των εργοστασίων που απευθύνθηκε ο Γκίνης, μονάχα δύο του έδωσαν πράσινο φως για να φωτογραφίσει εγκαταστάσεις – εκείνο της Σύρου και η ΛΑΡΚΟ.

«Εάν δεν ήταν τα διάφορα εργατικά σωματεία να με βοηθήσουν, σου ομολογώ ότι παρόλη τη διάθεση που είχα και τον κόπο που έκανα, δεν πιστεύω ότι θα είχα καταφέρει να βγάλω αποτέλεσμα». Διότι δεν ήταν μόνο το θέμα της πρόσβασης και της γνωριμίας με τους εργαζόμενους, όσο και ότι συνέβαλαν καταλυτικά στο να ξεπεράσουν εκείνοι τον δισταγμό τους. Μπροστά στο ανοίκειο αίτημα του Γκίνη να συμμετάσχουν στο ερευνητικό πρότζεκτ και να μιλήσουν για το αληθινό πρόσωπο της εργατικής τους καθημερινότητας, φοβούνταν.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ένας εργάτης χαλυβουργός. «Αφού του εξήγησα λεπτομερώς τη διαδικασία που ακολουθώ και τη λογική της έκθεσης που ετοιμάζω στην Ελευσίνα, εκείνος συμφώνησε μεν, και να μιλήσει και να φωτογραφηθεί, αλλά με την προϋπόθεση ότι θα έπαιρνα άδεια από την εργοδοσία. Του απάντησα, λοιπόν, ότι δε χρειάζεται να πάρω άδεια, εφόσον είναι κάτι που δεν θα γίνει εν ώρα εργασίας, ούτε καν μέσα στο εργοστάσιο – είχα βρει ένα χωράφι με ελιές εκεί κοντά. Ούτε πρόθεση είχα να αναφέρω σε ποια βιομηχανία εργάζεται, δεν ήταν αυτό που με ενδιέφερε».

«Ήταν ξεκάθαρο ότι στη συνείδηση αυτού του ατόμου, δηλαδή, είχε περάσει ότι ανήκει στην εταιρεία ακόμη και όταν δεν είναι εκεί».

Η σχέση εξάρτησης και αντικειμενοποίησης, από τη θεωρία στην πράξη. Πόσο ισχυρή παραμένει η ταξική συνείδηση στα σκληρά περιβάλλοντα των εργοστασίων, σε σχέση με το μάλλον νεκρωμένο σώμα άλλων κλάδων, ρωτάω τον Γκίνη.

«Υπάρχει και, να σου πω, δεν θα μπορούσε να μην υπάρχει, διότι αυτό που εγώ μπορεί να γνωρίζω στη θεωρία –ότι κάθε εργαζόμενος είναι εκμεταλλευόμενος, εφόσον παράγει υπεραξία κλπ– εκείνοι το ξέρουν από πρώτο χέρι, ακόμη κι αν ενδεχομένως δεν το εκφράζουν με τον ίδιο τρόπο. Το πιο οργανωμένο παράδειγμα ήταν μακράν η ΛΑΡΚΟ, που και πάλι είναι θέμα αντικειμενικής ανάγκης: ξέρουν πως αν απολυθούν, δεν μένουν μόνο χωρίς δουλειά αλλά και χωρίς σπίτι. Γι’ αυτό, η συσπείρωσή τους απ’ το 2019 είναι σχεδόν απόλυτη – στις απεργίες δεν κουνιέται σίδερο μέσα».

Και αυτό δεν αφορά μόνο τους συνδικαλιστές. «Όσοι μίλησα από το εργοστάσιο, μιλούσαν για τον αγώνα που κάνουν και φούσκωνε το στήθος τους, ρε παιδί μου. Για να απαντήσω μ’ έναν στίχο του Αλκαίου, είναι η ανάγκη που γίνεται ιστορία».

Burn out: Μια οριζόντια πάθηση που δεν αναγνωρίζεται

Βέβαια, οι σκληρές σελίδες της εργατικής ιστορίας δεν γράφονται μόνο σε ορυχεία με τόνος τέφρας και ναυπηγεία, όπου καράβια σηκώνονται για να δουλέψουν από κάτω δωδεκάωρα οι εργάτες, με κίνδυνο της ζωής τους. Γράφεται, επίσης, στις εταιρείες πληροφορικής με τους υπαλλήλους να έχουν υποχρεωθεί σε μόνιμη τηλεργασία, με αποτέλεσμα –όπως δήλωσε άτομο στον Βαγγέλη Γκίνη– «να έχει χαθεί κάθε έννοια συναδελφικότητας και να έχουν αυξηθεί τα επίπεδα άγχους κατακόρυφα», είτε στο αίσθημα αμείωτης κόπωσης, ματαιότητας και ψυχικού πόνου ή αρνητισμού που απαντώνται σε διάφορους κλάδους.

Όλα τους αποτελούν συμπτώματα του λεγόμενου burn-out.

Να επισημάνουμε ότι με εξαίρεση τη Σουηδία και την Ολλανδία, χώρες με πολύ ανεπτυγμένο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης που κατατάσσουν πλέον το burn-out στη λίστα με τις ιατρικά διαγνωσμένες παθήσεις, το σύνδρομο αυτό παραμένει κάτω από το χαλί, να συγχέεται με χρόνιο στρες ή την κατάθλιψη και τελικά να επιρρίπτεται ως ευθύνη στον ίδιο τον εργαζόμενο, που «δεν έχει καταφέρει να το διαχειριστεί με επιτυχία», όπως σημειώνει στο σχετικό λήμμα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.

Ενώ είναι ένα απόλυτα οριζόντιο και αναπτυσσόμενο φαινόμενο που τροφοδοτείται από το ίδιο το μοντέλο εργασίας.

Ένα παράδειγμα που πιθανότατα δεν πάει ο νους; Οι νοσηλεύτριες: μια καθαρά βαριά θέση εργασίας, που εκτελείται συνήθως από γυναίκες, με διπλοβάρδιες κι απανωτές εβδομάδες χωρίς ρεπό, ειδικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας, και απίστευτο ψυχολογικό φόρτο.

«Όπως μου μετέφερε με δικά της λόγια μια νοσηλεύτρια, το ουσιαστικό αντικείμενο της εργασίας τους είναι η φροντίδα του ασθενή, αλλά όταν είσαι συνεχώς κομμάτια από την κούραση, φτάνει να συμβαίνει μια αντιστροφή στο μυαλό σου και εκείνος ο οποίος πρέπει να τύχει της φροντίδας σου, τελικά εκλαμβάνεται σαν εχθρός. Γίνεται ο υπαίτιος της δικής σου εξάντλησης. Οπότε, υπάρχουν δύο τρόποι να αντιδράσεις: Είτε να γίνεις πολύ κακότροπος κι απότομος, αντιμετωπίζοντας σύντομα επίπληξη από τον ανώτερό σου, είτε να υιοθετήσεις έναν ρόλο προκειμένου να μην καταρρεύσεις, να λειτουργείς σαν μηχάνημα».

Δεν είναι τυχαίο που καταγράφηκαν τόσες παραιτήσεις από το δημόσιο σύστημα υγείας, τα τελευταία χρόνια.

***

INFO

Βαγγέλης Γκίνης: Αποξένωση

Πολιτιστικό Κέντρο Λ. Κανελλόπουλος, Ελευσίνα
Επιμέλεια: Βαγγέλης Τάτσης
Επιστημονικός σύμβουλος: Τάσος Τραβασάρος, ψυχοθεραπευτής
Συντονισμός έργου: Διεύθυνση Σύγχρονης Τέχνης 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Ζωή Μουτσώκου, Αναστασία Τσοπελάκη

Έως 18 Ιουνίου
Δευτ.-Κυρ.: 12.00 – 20.00

Είσοδος ελεύθερη

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Μια μέρα στην Ελευσίνα, την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2023