Ένα βιομηχανικό αντιμνημείο στήθηκε για τον χαμένο Κηφισό

Ποια είναι η πρώτη σκέψη που έρχεται σε έναν Αθηναίο σήμερα, όταν ακούει Κηφισός; Είναι ποτάμι ή αυτοκινητόδρομος; Πάσχει από τη μόλυνση και τη χρόνια αδιαφορία για την προστασία της Πολιτείας ή από το μποτιλιάρισμα; Στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, ο Κηφισός είχε αποτυπωθεί από τους γλύπτες με τη μυθολογική του υπόσταση, ως ένας νεαρός και εύρωστος άνδρας με καλλίγραμμο σώμα σε μισοξαπλωμένη στάση να υποδηλώνει την κίνηση του ποταμού με τη συστροφή του κορμού του, καθώς προσπαθεί να σηκωθεί.

Τίποτα απ’ αυτά δεν συνάδει με το θαμμένο (εντός και εκτός εισαγωγικών) ρέμα που διατρέχει υπογείως το Λεκανοπέδιο για περισσότερα από 27 χλμ. και αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγμα για τα λάθη στον αστικό σχεδιασμό και τη βιωσιμότητα της πρωτεύουσας.

Λόφοι από μπάζα και σκουπίδια, σωλήνες οι οποίοι απορρέουν (άγνωστο από πού) μέσα στο ρέμα, το τσιμέντο, τα θολά αποχρωματισμένα νερά και η πολύ συχνά αποκρουστική μυρωδιά είναι μερικά από τα σημάδια της περιβαλλοντικής καταστροφής που υφίσταται αδιάκοπα η διαδρομή του Κηφισού, διαδρομή από την οποία εξαρτάται γεωμορφολογικά το λεκανοπέδιο για τη διέξοδο του νερού προς το Φάληρο.

Όπως είχε καταδείξει έρευνα προ μερικών χρόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, το πρόβλημα οξύνεται στις εκβολές του Κηφισού. Εκεί, δηλαδή, όπου «καταλήγουν υγρά απόβλητα, σκουπίδια των περιοίκων (και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια απεργίας των δημοτικών υπαλλήλων καθαριότητας), μεγάλα και άχρηστα αντικείμενα όπως π.χ. λάστιχα αυτοκινήτων, χρησιμοποιημένα λάδια και παράγωγα πετρελαίου». Ως γνωστόν, κανένα σύστημα καθαρισμού δεν προηγείται προτού τα νερά του ρέματος καταλήξουν στη θάλασσα.

Στο πιο μολυσμένο και επιβαρυμένο τμήμα του Κηφισού ποταμού, στο τμήμα από το Μοσχάτο μέχρι το Ρέντη, βρέθηκαν να περιπλανώνται δύο εικαστικοί προς υλοποίηση ενός πρότζεκτ στο όνομα του πολυσήμαντου ρέματος για την Αττική. Προερχόμενοι από διαφορετικά πεδία, η Κατερίνα Μπότσαρη και ο Γερμανός με έδρα τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα Karl Heinz Jeron συνεργάστηκαν για να αποδώσουν από κοινού τον Κηφισό σε μια οπτικοακουστική εγκατάσταση, ένα βιομηχανικό αντιμνημείο, όπως θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε από τα υλικά και τη δομή του.

Πρόκειται για μία κλιμακωτής δομής εγκατάσταση από μεταλλικά προφίλ, στηρίγματα γυψοσανίδας, μπλε φως από νέον και μια δυσοίωνη «σιλουέτα» στο βάθος με αμέτρητα κρεμασμένα μαύρα λάστιχα-σωλήνες, όπου οδηγείται και τελικά παγιδεύεται το βλέμμα του επισκέπτη. Ταυτόχρονα, από τα ηχεία που είναι τοποθετημένα επάνω στο σώμα του έργου πηγάζει μια τεχνολογικά κατασκευασμένη μελωδία, που φτιάχτηκε από τα δεδομένα του Κηφισού.

«Είναι οι δύο διαφορετικές οπτικές μας επάνω στο θέμα του Κηφισού – για τον Karl ήταν το νερό, για εμένα η γέφυρα και ο δρόμος, η Εθνική Οδός στην ουσία», μου εξηγεί η Κατερίνα Μπότσαρη μπροστά στο έργο τους που εγκαινιάστηκε στον artist-run χώρο Space52.

«Διαλέξαμε τον Κηφισό για να κάνουμε τη δική μας εκτροπή»

Το πρότζεκτ έπεσε στο τραπέζι ως πρόταση τον Φεβρουάριο του προηγούμενου έτους. Για την Κατερίνα Μπότσαρη που είχε την αρχική ιδέα, το έργο αυτό είναι κι ένα είδους επιστέγασμα για το διδακτορικό της στην ΑΣΚΤ, κατά τη διάρκεια του οποίου μελέτησε ιδιαίτερα τον στοχασμό του Michel de Certeau και τη θεωρία της εκτροπής που εισήγαγε στο βιβλίο The practice of everyday life.

«Οι εκτροπές για τον de Certeau είναι ο τρόπος με τον οποίο το άτομο διατηρεί τη δυνατότητα να παρέμβει στη σειρά και τη δομή που του έχουν επιβληθεί άνωθεν», απαντά η ίδια όταν τη ρωτάω σχετικά, «είναι πράξεις σε διαφορετικά πεδία της καθημερινότητας, όπως και η περιπλάνηση στην πόλη, μέσω των οποίων προσπαθεί κάποιος να διαστρεβλώσει τα δεδομένα, να εκτραπεί δηλαδή από την πορεία που του έχουν επιβάλλει».

«Ο Κηφισός λοιπόν ήταν το σημείο που διαλέξαμε για να κάνουμε τη δική μας εκτροπή». Τα τελευταία χρόνια, η τακτική της επίσκεψης «αόρατων» τόπων μέσα στον αστικό ιστό έχει αναδειχθεί σε κύριο εργαλείο των έργων της Κ. Μπότσαρη. Πρόσφατα, το είχε πράξει στον Ελαιώνα, με τον οποίο συνδέεται επίσης το ρέμα του Κηφισού. «Έχει μεγάλη γοητεία αυτός ο κόσμος, γιατί κατοικείται από διαφορετικές ομάδες και κοινότητες, από τις πιο φανερές μέχρι τις εντελώς ανύποπτες», σχολιάζει, «έχει ενδιαφέρον επειδή ακριβώς είναι ένας μη τόπος για την Αθήνα, ένα σημείο-άξονας στις παρυφές ουσιαστικά της ζωής στην πρωτεύουσα».

Δεν είναι τυχαίο που κάτω από τις γέφυρες βρίσκουν καταφύγιο πρόσφυγες και νομάδες. Ένα ιδανικό σημείο για να κρυφτείς, να παραμείνεις αόρατος, τη στιγμή που χιλιάδες οχήματα περνάνε με ταχύτητα από δίπλα σου non stop – πόσο παράδοξο.

Ο κατασκευασμένος ήχος από τα data του Κηφισού

Όσο παρακολουθείς απορροφημένος τα στοιχεία της εγκατάστασης που έχει φωλιάσει σαν αλλόκοτο μετα-βιομηχανικό τέρας στο ψηλοτάβανο white cube του Space52, ανακύπτουν διάφορες συνυποδηλώσεις: οι μεταλλικές δομές που παραπέμπουν στα διαφημιστικά billboards της Εθνικής Οδού, τα λάστιχα τα οποία τρέχουν μόνιμα πάνω στην άσφαλτο του Κηφισού, το μπλε του νέον για το στοιχείο του νερού και τα μαύρα απόβλητα να κρέμονται απειλητικά εκεί ψηλά, μοιάζοντας με ένα τοτέμ συσσωρευμένης μόλυνσης, όπως πολύ σωστά αρμόζει στην περίσταση.

Τον ίδιο σκοπό ακριβώς, αλλά στο πεδίο του ήχου, επιτελεί η «μηχανική» αρμονία του Karl Heinz Jeron. Είναι το αποτέλεσμα που προέκυψε από τη χρήση αλγορίθμου και δεδομένων (data) από τα νερά του Κηφισού ποταμού.

«Η ιστορία έχει ως εξής», μου περιγράφει ο ίδιος, «τους τελευταίους μήνες, επισκεπτόμουν συστηματικά τρία σημεία του ρέματος, όπου είναι προσβάσιμο το νερό – στο Μοσχάτο, στη Νέα Φιλαδέλφεια και σε ένα σημείο κοντά στο Πάρκο Τρίτση. Με ένα τενεκεδάκι δεμένο σε σχοινί, λάμβανα κάθε φορά τα αναγκαία δείγματα. Έπειτα, πήγαινα στο εργαστήριο και με έναν μετρητή ποιότητας νερού κατέγραφα τα δεδομένα που εμφανίζονταν. Χώρισα τα νούμερα ανά χημική παράμετρο, π.χ. νικέλιο, κάδμιο, άργυρο, και έπειτα, σε δεύτερο χρόνο, τροφοδότησα αυτά τα δεδομένα σε ένα ειδικό software που έχω φτιάξει για να εντοπίζει μουσικές δομές σε σύνολα δεδομένων, όπως αρμονίες».

Έτσι, προέκυψαν οκτώ κανάλια με τα δεδομένα των αντίστοιχων χημικών ενώσεων, που αποδίδονται με χρήση τεχνητής φωνής και synthesizer. «Η μόνη ανθρώπινη παρέμβαση στο κομμάτι ήταν ότι αποφάσισα να παρέμβω στην ταχύτητα της σύνθεσης – κατά τα άλλα, είναι εξ ολοκλήρου παρασκευασμένο μηχανικά», επισημαίνει ο Karl Heinz Jeron που πειραματίζεται συστηματικά με τις δυνατότητες των «μηχανημάτων» ως εικαστικός.

«Ήταν σημαντικό στη συγκεκριμένη περίπτωση να εξαλείψω τον ανθρώπινο παράγοντα, προκειμένου να επισημάνω την τεχνητή φύση του Κηφισού, όπως εξελίχθηκε μετά την κάλυψη με το τσιμέντο και τον αυτοκινητόδρομο».