Η συγκλονιστική αποκάλυψη της Penny Siopis στο ΕΜΣΤ
- 21 ΜΑΙ 2024
Δεκαετίες προτού όροι όπως αποαποικιοποίηση και εξωτικισμός γίνουν mainstream στη δημόσια σφαίρα της Δύσης, υπήρχε μια φωνή ελληνικής καταγωγής στη Νότια Αφρική που μέσα απ’ τις πράξεις και κυρίως τα έργα της στηλίτευε τα πολλαπλά, συσσωρευμένα τραύματα τα οποία είχαν προκαλέσει οι λευκοί δυνάστες στη μαύρη ήπειρο.
Είναι μια γυναίκα εικαστικός που σήμερα, έπειτα από πενήντα χρόνια αδιάλειπτης πορείας στην τέχνη μέσα από συνεχόμενους πειραματισμούς επάνω στην ύλη, το τραύμα και τις κρυφές ιστορίες της κοινωνικής πραγματικότητας, έχοντας παράλληλα διαγράψει ακαδημαϊκή πορεία σε πανεπιστήμια της Νοτίου Αφρικής, αποτελεί «σημείο αναφοράς για πολλές γενιές καλλιτεχνών σε όλη την αφρικανική ήπειρο και ιδιαίτερα για τις νεότερες γενιές των μαύρων καλλιτεχνών», όπως επεσήμανε η διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου.
Εντούτοις, η περίπτωση της Penny Siopis, για την οποία γίνεται λόγος παραπάνω, παρέμενε άγνωστη ως τώρα στο ελληνικό κοινό, με μόνη εξαίρεση μερικά έργα της τα οποία είχαν παρουσιαστεί αρχές της δεκαετίας των 00s στην γκαλερί του Γεράσιμου Καππάτου. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει το ΕΜΣΤ με το εκτενές και υποδειγματικό σε επίπεδο επιμέλειας homage που σε περιμένει στο –1, στο πλαίσιο της σειράς του φεμινιστικού κύκλου εκθέσεων που ξεκίνησε το μουσείο τον Δεκέμβριο (Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;).
Σημειωτέον, πρόκειται για την πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση της Penny Siopis σε πόλη εκτός της πατρίδας της και της Αφρικής.
Στα εγκαίνια, το μουσείο πλημμύρισε από κόσμο. Είχε ενδιαφέρον να παρατηρούσες τις κινήσεις των σωμάτων μέσα στο πλήθος: πολύ συχνά, οι επισκέπτες πλησίαζαν για να εξετάσουν τα έργα σε απόσταση αναπνοής ούτως ώστε να ικανοποιήσουν την περιέργειά τους – να διακρίνουν, για παράδειγμα, τις σκηνές εκμετάλλευσης που είναι στριμωγμένες στις χαώδεις τοπιογραφίες των λεγόμενων history paintings από τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, να σκύψουν ελαφρώς στο πλάι για να παρατηρήσουν προσεκτικά τις υφές σε σημεία των έργων που άλλοτε, όπως είναι παστωμένα με χρώμα, παραπέμπουν σε ανοιχτές πληγές κι άλλοτε σε γυαλιστερά νέφη από την κόλλα που χύνει επάνω στα τελάρα η Siopis τα τελευταία χρόνια.
Σαν να εμπλέκει μεθοδικά το κοινό σε ένα παιχνίδι βιωματικής ανάγνωσης των πίσω σελίδων της «λαμπρής» ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού, σελίδων που σημαδεύτηκαν με ποτάμια αίματος από την καταπίεση, την καθημερινή βία, τις γυναικοκτονίες, την εκμετάλλευση, την εκδούλευση, την απομύζηση και το γενικό καθεστώς του τρόμου, το οποίο δυστυχώς συνεχίζει να δυναστεύει σημεία ανά τον κόσμο.
Βλέπε χαρακτηριστικά το παράδειγμα της Γάζας, για το οποίο ανήμερα των εγκαινίων δεκάδες άτομα του κλάδου του πολιτισμού έκαναν διαμαρτυρία στο ΕΜΣΤ, συνδέοντας το μέσα του μουσείου με το έξω της πραγματικότητας και την καταπίεση του απαρτχάιντ με τη γενοκτονία που τελείται στην Παλαιστίνη.
Το καταπιεσμένο σώμα της Αφρικής
Από τα εφηβικά της χρόνια, η Siopis θυμάται χαρακτηριστικά τη μέρα που, μαθήτρια ακόμη, έμαθε την είδηση για τη Σφαγή του Σάρπβιλ, όταν ομάδες της αστυνομίας άνοιξαν πυρά μπροστά σε χιλιάδες μαύρους που διαδήλωναν ειρηνικά για τα δικαιώματά τους και συγκεκριμένα για τον νόμο που επέβαλε πως ήταν πλέον υποχρεωμένοι να φέρουν μαζί τους ειδικό δελτίο για κάθε μετακίνηση.
Παρά τη διεθνή κατακραυγή, οι εγκληματικές πολιτικές των διακρίσεων συνέχισαν να επιβάλλονται για χρόνια σε όλα τα μήκη και πλάτη του δημόσιου βίου –στην εκπαίδευση, στους γάμους, στο μέρος κατοικίας, στη δυνατότητα χρήσης μέχρι και στα πάρκα ή τις δημόσιες τουαλέτες– μέχρι το 1991 που καταργήθηκε το απαρτχάιντ.
, 1994 © Ευγενική παραχώριση της καλλιτέχνιδας
Οι ενότητες της Siopis που χρονολογούνται τότε, στην εκπνοή δηλαδή του αυταρχικού καθεστώτος και κατά τα πρώτα χρόνια απ’ την ίδρυση της Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης (TRC), μέσα σε συνθήκες έντονων κοινωνικών και πολιτικών αναμορφώσεων, μεταφέρονται με αιχμηρό τρόπο τα τραύματα του καταπιεσμένου σώματος της αφρικανικής ηπείρου.
Βλέπεις τον μιλιταρισμό και την αστυνόμευση, όπως αναδύονται από τα κράνη και τις πινακίδες που καλούσαν σε συνεχή ετοιμότητα για τους «βάρβαρους Αφρικανούς», όπως αναδύονται απ’ τα αντίστοιχα αντικείμενα που είναι κολλημένα στη σύνθεση ενός τεράστιου assemblage (Charmed Lives), ένα έργο για το οποίο η Penny χρησιμοποίησε found objects απ’ το πατρικό της μητέρας της, αξιοποιώντας την εγγενή δύναμη της αλήθειας των αντικειμένων. Το ίδιο θα δεις στους πάγκους της εγκατάστασης Will που εκτίθεται στο κέντρο του υπογείου: μικρά καθημερινά «ευρήματα» της ίδιας, όπως τουριστικά σουβενίρ από υπαίθριες αγορές που δηλώνουν υπαινικτικά τις ρίζες αυτού που σήμερα αποκαλούμε cultural appropriation.
Συχνά, για την αιχμηρή κριτική της, η Siopis χρησιμοποιεί εσκεμμένα τη γλώσσα της Δύσης, όπως το τρισδιάστατο μοντέλο (διόραμα) που χρησιμοποιούσαν στα world’s fair οι αποικιοκρατικές χώρες με λάφυρα (μέχρι και ολόκληρες κοινότητες) από τους «εξωτικούς» κόσμους που είχαν κατακτήσει.
, 2021 © Ευγενική παραχώριση της καλλιτέχνιδας
Αποκορύφωμα της συγκεκριμένης θεματικής είναι βέβαια τα εμβληματικά history paintings, με τα οποία είναι περισσότερο γνωστή σε παγκόσμια κλίμακα η Siopis, ακριβώς επειδή έδειξε «μια ικανότητα να εμπλέκει τους θεατές της σε κάθε επίπεδο της ανάπτυξης της οπτικής της αναπαράστασης, από το ξεκάθαρα επίσημο και τακτικό στο εννοιολογικό και το αλληγορικό», όπως έχει σχολιάσει εύστοχα ο εικαστικός Kendell Geers. Σε ένα απ’ αυτά τα σύνθετα έργα, παρακολουθούμε μια γυναικεία φιγούρα μέσα σε ένα κατακλυσμικό σύνολο από σκουπίδια και ερείπια να αναδιπλώνει την ιστορία της Δύσης και όλα τα κομμάτια που την απαρτίζουν.
Το τραύμα και η υλικότητα
Για την αναδρομική έκθεση στο ΕΜΣΤ έχουν συγκεντρωθεί επιλεγμένα έργα από όλες τις μεγάλες ενότητες που έχουν σημαδέψει την καριέρα της Siopis – από τα Cake Paintings της δεκαετίας του 1980, αμέσως μετά την ολοκλήρωση των ακαδημαϊκών σπουδών της, έπειτα το πέρασμα στην έντονα πολιτική και φεμινιστική τέχνη των επόμενων δεκαετιών, μέχρι τα συγκλονιστικά έργα με κόλλα που κάνει τα τελευταία χρόνια με μια μοναδική πρακτική, ανοιχτή στην ενδεχομενικότητα και το τυχαίο («απλώνω την κόλλα και το μελάνι σε οριζόντιο καμβά και τον μετακινώ με τη βαρύτητα όσο ακόμη το υλικό είναι διαφανές, χωρίς να γνωρίζω το αποτέλεσμα που θα προκύψει»), όπως και την πιο πρόσφατη ενότητα (Atlas) με ακόμη πιο αφηρημένα έργα σχετικά με την κλιματική αλλαγή.
Παράλληλα, παρουσιάζονται μερικά πειραματικά βίντεο-έργα της ίδιας, μια πτυχή του έργου της που είναι απαραίτητη για να συλλάβεις συνολικά τον κόσμο μέσα στον οποίον διαμορφώθηκε εικαστικά, ανάμεσα στις ελληνική καταγωγή και σε ένα καθεστώς πολλαπλά χωρισμένο σε κάστες.
, 2019 / © Ευγενική παραχώριση της καλλιτέχνιδας
Κάνοντας ένα βήμα πίσω και παρατηρώντας το συνολικό ταξίδι της Siopis στον χρόνο, είναι σαν να έχει διαγράψει έναν πλήρη κύκλο και να έχει επιστρέψει στο πεδίο του πειραματισμού με την ύλη, την υλικότητα και τη φόρμα, μια διαδικασία που είχε εφαρμόσει πρώτη φορά με τα εργαλεία της ζαχαροπλαστικής που κάποτε παρατηρούσε να χρησιμοποιεί η μητέρα της στον οικογενειακό φούρνο που διατηρούσαν σε μια μικρή πόλη στο Κέιπ Τάουν. Το επίδικο σε κάθε μία από αυτές τις «μάχες» με την ύλη, το μελάνι, την κόλλα, τα κομμένα γράμματα από εφημερίδες, το βερνίκι στο χρώμα του αίματος, είναι να οδηγήσει τη μορφή να εκφράσει το ενδόμυχο τραύμα στα μάτια του θεατή.
Προσωπική αγαπημένη σειρά από την έκθεση είναι το Pinky Pinky, «μια φράση που σε ελεύθερη μετάφραση θα αποδίδαμε ως μπαμπούλας», όπως ανέφερε στην ξενάγηση η Κατερίνα Γρέγου. Μορφές οι οποίες δεν έχουν πρόσωπο, δεν έχουν μορφή, δεν έχουν σταθερή ερμηνεία, αλλά, αντίθετα, μεταβάλλονται όπως οι φόβοι στο υποσυνείδητό μας όσο μεγαλώνουμε.
«Εδώ είναι το υποσυνείδητο των μικρών παιδιών που έχουν μεγαλώσει σε ένα καθεστώς βίας αλλά και διαχωρισμού, με την έννοια του μπαμπούλα να είναι διφορούμενη», όπως επεσήμανε η διευθύντρια του ΕΜΣΤ, «για τα μαύρα παιδιά, ο μπαμπούλας θα ήταν λευκός, ενώ για τα λευκά, μαύρος».
***INFO
Penny Siopis
For Dear Life
Αναδρομική
10.05-10.11.2024
Χώρος έκθεσης: Εκθεσιακός χώρος-1
Επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου
ΕΜΣΤ: Λεωφ. Καλλιρρόης και Αμβρ. Φραντζή
