Η ζωή των σαμάνων στη λίμνη Βαϊκάλη στη Σιβηρία
Επισκεφθήκαμε την έκθεση Terra Incognita στην Τεχνόπολη και μιλήσαμε με τον φωτογράφο Αθανάσιο Μαλούκο για τη σειρά με την οποία κέρδισε πριν λίγες μέρες το βραβείο του Travel Photographer of the Year 2023. Μια σειρά που τράβηξε, ζώντας μαζί με τους σαμάνους της Σιβηρίας για μερικές μέρες.
- 11 ΦΕΒ 2024
Είναι πολύ πιθανό, μπαίνοντας στην έκθεση στην Τεχνόπολη, να παρασυρθείς αμέσως από τα χρώματα, τα άγνωστα τελετουργικά, τα ανατριχιαστικά πολλές φορές στιγμιότυπα, και να μην παρατηρήσεις τον στύλο με το QR code, στα αριστερά της εισόδου. Αλλά έτσι θα χάσεις το μισό νόημα. Το microsite το οποίο έφτιαξε ειδικά για την έκθεση ο Αθανάσιος Μαλούκος θα είναι ο προσωπικός σου ξεναγός – ένα εργαλείο για να πάρεις τις βασικές πληροφορίες για κάθε μία από τις περίπου 100 φωτογραφίες που απαρτίζουν το Terra Incognita, τη μεγαλύτερη μέχρι σήμερα ατομική παρουσίαση του πολυβραβευμένου φωτογράφου από τη Λαμία.
Με αυτό το εργαλείο, όπως παρατηρούμε το πάντα εντυπωσιακό καρέ, μεταφερόμαστε νοερά σε μακρινές φυλές και μειονότητες, στους λασπάνθρωπους της Παπούα Νέας Γουινέας, στους Σούρι της Νότιας Αιθιοπίας, στους αυτόχθονες της κοιλάδας Μπάλιεμ στην Ινδονησία που φορούν αποξηραμένες κολοκύθες. Μεταφερόμαστε στο Σορέντο για τη λευκή λιτανεία της Μ. Παρασκευής, όταν το άγαλμα της Παναγίας περιφέρεται ολονυχτίς από εκκλησία σε εκκλησία και από πίσω παρελαύνουν άνδρες, ντυμένοι με λευκούς χιτώνες και λευκές κουκούλες. Πηγαίνουμε μπροστά σε δύο μοναχούς στο Θιβέτ, την ώρα της πρωινής προσευχής, έπειτα σε μια παραγκούπολη έξω απ’ το Δελχί που κατοικείται από αρτίστες και μοιάζει με υπαίθριο θέατρο. Παρακολουθούμε στιγμιότυπα από τον χορό Zaouli, τις προσευχές στον Γάγγη, τις θεραπευτικές τελετές με παραισθησιογόνα μανιτάρια στην Πολιτεία Οαχάκα, στο Μεξικό.
Το ενδιαφέρον είναι ότι όπως περιηγείσαι σε αυτό το οπτικό μωσαϊκό άγνωστων πολιτισμών και εθιμοτυπικών από όλο τον πλανήτη, παρατηρείς ομοιότητες να αναδύονται. Στα χρώματα, στους ρόλους, στις πρακτικές εξαγνισμού είτε θέωσης. Σαν οι φωτογραφίες να αποτελούν πειστήρια μιας ατέλειωτης αλυσίδας, της οποίας όλοι μας είμαστε κρίκοι. «Από ένα σημείο και μετά, άρχισα να διαπιστώνω πολύ καθαρά αυτή τη σύνδεση», μου λέει ο Αθανάσιος Μαλούκος, «το θρησκευτικό συναίσθημα πηγάζει βέβαια από κοινές ανάγκες, αλλά είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να παρατηρείς πώς σε θρησκείες πολιτισμών που γεωγραφικά απέχουν μεταξύ τους εντοπίζονται και ίδιες εκφράσεις. Η αυτοτιμωρία για εξιλέωση, για παράδειγμα».
Ο Αθανάσιος Μαλούκος ολοκλήρωσε πρόσφατα σχετικές σπουδές, στο τμήμα Ανθρωπολογίας των Θρησκειών του πανεπιστημίου UCLA. Το επάγγελμα από το οποίο βιοπορίζεται είναι εκείνο του πολιτικού μηχανικού, ενώ επίσης διατηρεί κινηματογράφο στη Λαμία. Παράλληλα, με την ιδιότητα του αυτοδίδακτου φωτογράφου, από το 2003 αναζητά και καταγράφει συστηματικά εθνότητες, μειονότητες, φυλές, τελετουργίες και θρησκευτικά γεγονότα σε όλο τον κόσμο. Όπως μου εξηγεί, κάθε ταξίδι απαιτεί πολλούς μήνες προετοιμασίας και πάντα υπάρχει το ενδεχόμενο να μην τελεσφορήσει. Πρέπει να οικοδομήσει σχέσεις εμπιστοσύνης για να πάρει την απαραίτητη άδεια φωτογράφισης από τον κάθε αρμόδιο. Μπορεί να είναι ο αρχηγός της φυλής, ο υπεύθυνος του ναού, ακόμη και τα πνεύματα, στα οποία γίνονται οι εκκλήσεις.
Η επιτυχία του εγγράφεται σε μια σειρά από βραβεία από αναγνωρισμένους διεθνείς διαγωνισμούς φωτογραφίας στις κατηγορίες εθνογραφίας και ταξιδιού. Το τελευταίο ήρθε πριν μερικές μέρες από το Travel Photographer of the Year στην κατηγορία «Άνθρωποι και Πολιτισμοί» για ένα θέμα που, όπως επεσήμανε η κριτική επιτροπή, «στα 21 χρόνια του θεσμού, δεν το έχουμε ξαναδεί». Η σειρά αποτύπωνε τους σαμάνους της Σιβηρίας, στο τοπίο της λίμνη Βαϊκάλη, ένα απ’ τα αρχαιότερα κέντρα του σαμανισμού παγκοσμίως. Δύο από τις βραβευμένες φωτογραφίες περιλαμβάνονται στην έκθεση στην Τεχνόπολη.
Η καθημερινότητα των σαμάνων
Η αποστολή πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 2023, χειμώνα, με τη λίμνη να έχει καλυφθεί από ένα στρώμα πάγου πάχους 1 μ. Επάνω του, οδηγούσαν κανονικά τα αυτοκίνητα οι ντόπιοι. «Το πλάνο ήταν να ακολουθήσω τους σαμάνους στις καθημερινές τους δραστηριότητες». Τέσσερις σαμάνοι από επαρχίες παράχθιων περιοχών της λίμνης είχαν δεχτεί να συμμετάσχουν στο αίτημα του Αθανάσιου Μαλούκου, με σημείο συνάντησης το νησί Όλκον, ένα δεσπόζον σημείο μέσα στη λίμνη Βαϊκάλη που αποτελεί το κέντρο της ιερότητας στην περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, ο μέγας πυρήνας της ιερότητας είναι το ακρωτήριο Μπουριάν, όπου ορθώνεται ένα τοτέμ και πάνω του «οι άνθρωποι και πλέκουν κορδέλες με τις ευχές τους».
Στο νησί υπάρχει το χωριουδάκι Κιουζίρ, και σε ένα απομονωμένο σημείο βρίσκεται το σπίτι του σαμάνου Αλεξάντρ, όπου θα φιλοξενούταν για διάστημα πέντε ημερών ο φωτογράφος, βλέποντας από κοντά τη ζωή του.
Λιτός βίος, σαν ερημίτη. Το σπίτι του σαμάνου, μια απλή κατασκευή που είχε φτιάξει ο ίδιος από ξύλο. Μέσα στον κυρίως χώρο, δέσποζε η επίσημη στολή του σαμάνου. «Η συγκεκριμένη χρησιμοποιείται μόνο σε ειδικές περιστάσεις. Ζυγίζει περισσότερα από 120 κιλά. Είναι φτιαγμένη από ένα ολόκληρο δέρμα αρκούδας και έχει κρεμασμένα μεταλλικά θρησκευτικά σύμβολα που έρπουν στο πάτωμα. Ο ίδιος [σ.σ. ο σαμάνος] λέει ότι δεν αισθάνεται καθόλου το βάρος όταν συνδέεται με τα πνεύματα. Για χάρη μου, τη φόρεσε μια φορά σε μια τελετή και έπεσε σαν σε έκσταση, άρχισε να ζαλίζεται, σαν να παραμιλάει. Φάνηκε ότι δεν ήταν καλά, του έφεραν άρον άρον ένα καρεκλάκι για να καθίσει».
Οι σαμάνοι θεωρούνται διαμεσολαβητές, ενδιάμεσοι κρίκοι ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων και του κόσμου των πνευμάτων. Τα πάντα διαθέτουν πνεύμα στη φιλοσοφία αυτών των θρησκευτικών συστημάτων, οι ζώντες, οι πρόγονοι, τα ζώα και τα στοιχεία της φύσης. Και οι τελετές αποτελούν καλέσματα προς τα πνεύματα αυτά για καλοτυχία και ευημερία.
«Η πρώτη φωτογραφία της σειράς είναι τραβηγμένη στην ανατολή του ηλίου, στην τελετή που διοργανώθηκε για να πάει καλά η φωτογράφιση. Το κριτήριο ήταν ένα ξύλινο κουπάκι με ρύζι και σπόρους που ρίχτηκε στον αέρα, εάν θα κατέληγε από την κανονική ή την ανάποδη πλευρά στο τέλος». Οι κινήσεις τους είναι ήπιες, όπως μου μεταφέρει ο ίδιος. Οι σαμάνοι φορούν αργά τον εξοπλισμό τους, αφαιρώντας τον από ένα ξύλινο σκαμπό. Χτυπάνε αργά το τύμπανο, πότε προς τον ουρανό, πότε προς το έδαφος, ανάλογα με το αν το κάλεσμα απευθύνεται στα πνεύματα του πάνω ή του κάτω κόσμου. Προσεύχονται και έχουν τα πρόσωπά τους καλυμμένα.
Μέσα στη μέρα, ο σαμάνος θα προσφέρει τις υπηρεσίες του όπου ειδοποιηθεί. Μπορεί να είναι σε σπίτια, είτε έξω στη φύση. Οι τελετές απευθύνονται πάντα σε λίγα άτομα, πολύ συχνά με καθαρά ιδιωτικό χαρακτήρα. «Προσφέρει υπηρεσίες και συμβουλευτικές, δίνει μια καθοδήγηση. Είχα παρευρεθεί σε τελετή σε οικογένεια όπου δεν επιτρεπόταν να φωτογραφίσω και περιελάμβανε σημαντικό κομμάτι ομιλίας. Έχουν τον ρόλο του συμβουλάτορα στην τοπική κοινότητα, και ίσως για αυτό να είναι τόσο καλλιεργημένοι. Μπορούσαμε να συζητήσουμε για τα πάντα».
Η εκπαίδευσή τους διαρκεί συνολικά εννιά στάδια, σε βάθος ολόκληρης της ζωής. Μερικοί δεν προλαβαίνουν να τα ολοκληρώσουν. Ο Αλεξάντρ βρίσκεται στο έβδομο στάδιο. Αποφάσισε να αφιερωθεί στον σαμανισμό όταν κάποια στιγμή αισθάνθηκε ένα κληρονομικό χάρισμα, λέγοντας ότι τον καλεί το καθήκον. Ο Βιτάλι, ένας άλλος από την ομάδα των σαμάνων που ακολούθησε ο Αθανάσιος Μαλούκος, είχε πειστεί από τη βελτίωση στην υγεία του πατέρα του, έπειτα από τελετή με σαμάνο. Σήμερα, βρίσκεται στο ανώτερο στάδιο, το ένατο.
