Κρατώντας το «ημερολόγιο» του Καβάφη στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη
- 24 ΝΟΕ 2023
«Φεύγουμε την Τρίτη για την Κωνσταντινούπολη και επικρατεί γενικό χάος». Τα μικρά, καλλιγραφικά γράμματα του νεαρού Κ.Π. Καβάφη αποκρυσταλλώνονται σε λέξεις μέσα από τη φωνή της αφηγήτριας, όσο ξετυλίγεις με προσοχή το διπλωμένο ριζόχαρτο σε μία απ’ τις σελίδες του βιβλίου που βρίσκεται μπροστά σου.
Το απόσπασμα προέρχεται από τον Ιούνιο του 1882 και το ημερολόγιο, το οποίο αποφασίζει να κρατήσει ο αδιαμόρφωτος ακόμη ποιητής κατά την αναγκαστική φυγή του από την Αλεξάνδρεια: είναι η περίοδος της εξέγερσης του Οράμπι Πάσα απέναντι στην ευρωπαϊκή επικυριαρχία στην Αίγυπτο και ο βρετανικός στόλος βρίσκεται καθοδόν – τις επόμενες μέρες, το 30% της πόλης θα έχει ισοπεδωθεί από τους βομβαρδισμούς.
Έτσι, η οικογένεια του Καβάφη επιβιβάζεται εσπευσμένα σε ατμόπλοιο, με προορισμό το πατρικό της μητέρας Χαρίκλειας στην Κωνσταντινούπολη. Επικρατεί άγχος, φόβος, ανησυχία για την «αδεκαρία» και το πώς θα εξασφαλίσουν τα προς το ζην εκεί. Εικόνες και σκέψεις αποτυπώνει τότε ο Καβάφης σε ένα αυτοσχέδιο σημειωματάριο με ραμμένη ράχη και τίτλο στο εξώφυλλο «Constantinopoliad-an Epic» από το χέρι του ποιητή.
Ωστόσο, το μεγαλεπήβολο του τίτλου γρήγορα αναιρείται απ’ την πραγματικότητα: ίσως λόγω επιπολαιότητας από το νεαρό της ηλικίας, ίσως επειδή παρασύρεται από την κοσμοπολίτικη Πόλη, ο Καβάφης πολύ σύντομα εγκαταλείπει τη συγγραφή του ημερολογίου και τελικά αυτό καταφθάνει στα χέρια των μελετητών με πολλές άδειες και σκισμένες σελίδες από την περίοδο Ιουνίου-Ιουλίου εκείνου του έτους.
Από αυτά τα κενά φύλλα ξεπηδάει το εμβυθιστικό και απρόσμενα βιωματικό για τον τρόπο που παρουσιάζεται έργο της Sister Sylvester, αφότου μελέτησε το Αρχείο Καβάφη με το residency του Ιδρύματος Ωνάση.
Είναι μία lecture performance που υποβάλλει τους θεατές στην εσωτερική διαδικασία της προσωπικής αναδίφηση:
Οι θέσεις της παράστασης είναι σε τραπέζια που φωτίζονται μυσταγωγικά από πορτατίφ εποχής και σε κάθε θεατή αντιστοιχεί ένα σφραγισμένο βιβλίο – ένα «αντίτυπο» από το ημερολόγιο του Καβάφη, μεταμορφωμένο δια χειρός της multimedia εικαστικού σε ένα πολυεπίπεδο artist book, με κρυμμένες σελίδες, pop up τρισδιάστατα σκίτσα και σημειώσεις, που θα ανακαλύψεις κατά τη διάρκεια της επόμενης μίας ώρας, με τις οδηγίες της αφηγήτριας και τη μουσική της Nadah El Shazly. Σκηνή του έργου (μέχρι την Κυριακή 26 Νοεμβρίου) είναι η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη.
«Βολευτείτε, νιώστε άνετα. Θα σας καθοδηγήσουμε μέσα στο αρχείο. Αφήστε το βιβλίο να σας διδάξεις πώς να το διαβάσετε».
Το εγχείρημα της ανάπλασης του παρελθόντος και της ιστορίας του Καβάφη στη μυθική Κωνσταντινούπολη θα αποδειχθεί γρήγορα φενάκη. Μια «παραίσθηση» που κατασκευάζει το μυαλό μας με τα τωρινά δεδομένα, τις τωρινές συνθήκες, ακόμη και τις τωρινές λέξεις, κατά αναλογία με την «οπτική απάτη» που εισήγαγε στην επιστήμη της αστρονομίας ένας άλλος Έλληνας της διασποράς, ο οποίος ζούσε στην Κωνσταντινούπολη τη διετία 1882-1884 κατά την οποία βρισκόταν εκεί και ο Καβάφης. Βέβαια, ήταν μερικά χρόνια μικρότερος εκείνου και δεν έχουμε στοιχεία για το αν συναντήθηκαν ποτέ.
Το όνομά του, Ευγένιος Αντωνιάδης, και με το λεγόμενο «scale of seeing» εξηγούσε ότι οι ποιότητες αέρα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στον παρατηρητή και το αντικείμενο παρατήρησης διαστρεβλώνουν την εικόνα. Ο αστρονόμος αναφερόταν στον πλανήτη Άρη και τα ανεξήγητα γεωμετρικά σχήματα στην επιφάνειά του που τελικά ήταν αποτέλεσμα διαστρέβλωσης. Στο context του έργου, από την άλλη, η απόσταση δεν είναι χωρική αλλά χρονική, και το αντικείμενο παρατήρησης δεν είναι άλλο από τον Κ.Π. Καβάφη στην Κωνσταντινούπολη – πόσο πιστή στην πραγματικότητα μπορεί να είναι μια νοητή ανάπλαση σήμερα, όταν έχουμε στη διάθεσή μας διαφορετικές από τότε έννοιες, διαφορετικές λέξεις;
Έτσι, το έργο εξελίσσεται σε μία υπαρξιακή, εσωτερική ανακάλυψη που αφορά τον καθένα μας ξεχωριστά: τα δεδομένα, τα πράγματα, τα πρόσωπα που χάνονται αναπόφευκτα στο πέρασμα του χρόνου και η ανώφελη τελικά προσπάθεια να ανασυγκροτήσουμε τα περασμένα. Όπως και η συνειδητοποίηση ότι τα κρίσιμα κομμάτια της ιστορίας δεν χάνονται αναίτια, αλλά καταστρέφονται απ’ το χέρι του ισχυρού, όποτε δεν βολεύει τους σκοπούς του. Μνημεία που ισοπεδώθηκαν, βιβλία που κάηκαν, πτώματα που εξαφανίστηκαν.
Για την περίπτωση του Καβάφη, γνωρίζουμε ότι άργησε να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στη γραφή και μία πιθανή εξήγηση είναι πως αδυνατούσε να βρει τον χώρο, τις φράσεις να χωρέσει την ασύμβατη με την κοινωνική νόρμα ταυτότητά του. Στην Κωνσταντινούπολη, ανακαλύπτει πρώτη φορά τη σεξουαλική του ταυτότητα. Όχι τυχαία, γράφει εκεί τα πρώτα του ποιήματα. Και οι αποσπασματικές σελίδες, σήμερα, τα ελάχιστα από εκείνη την εποχή γραφόμενα του ποιητή, δεν είναι παρά σπαράγματα ενός ανύπαρκτου πια τόπου, μιας άλλης μεταμορφωμένης και αλλοιωμένης πραγματικότητας, όπως οι πέτρες που λειαίνει αδιάκοπα το κύμα.
Καθόλη τη διάρκεια της παράστασης, επάνω στην αφήγηση της Sylvester δένεται η φωνή της Αιγύπτιας Nadah El Shazly – κάποιες φορές ψιθυρίζει και τραυλίζει κρατώντας τον ρυθμό, άλλοτε προσδίδει ένταση με τραβήγματα αμανέ και στο τέλος παραδίδει ένα ανατολίτικο άσμα ακαπέλα, απλώνοντας το αίσθημα της αγαλίασης μέσα στο υποφωτισμένο πάντα σκηνικό της Ωνασείου Βιβλιοθήκης. Κάπως έτσι, το ημερολόγιο φτάνει στην τελευταία σελίδα. Κοιτάς τριγύρω. Ξέρεις ότι στο μυαλό του καθενός ζωντάνεψε και από μια διαφορετική ιστορία, ανάλογα με τα κομμάτια που ανέσυρε ασυνείδητα.
Θραύσματα κι αυτά μιας ανεξάντλητης πορείας.
***
INFO
Constantinopoliad
Sister Sylvester/Nadah El Shazly
Έως 26/11
Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
