Κρατούμενοι των φυλακών Κορυδαλλού νιώθουν ελεύθεροι ζωγραφίζοντας
Οι τοίχοι της γκαλερί 13m2 στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης είναι γεμάτοι έργα που φτιάχτηκαν μέσα στις φυλακές. Συναντήσαμε τη Χρυσούλα Πλακιώτη που έτρεξε το πρόγραμμα και μιλήσαμε για την καλλιτεχνική έκφραση χωρίς διδασκαλία.
- 2 ΜΑΡ 2022
Μια τρίλιζα ζωγραφισμένη σε λευκό χαρτί δίνει ξεκάθαρα το στίγμα: φαντάζεσαι δυο παίκτες να σημειώνουν εναλλάξ τα σύμβολά τους στα κενά τετραγωνάκια του έργου, μέχρι που οι θέσεις γέμισαν κι ο παίκτης με την κόκκινη κιμωλία, αρνούμενος μια άδοξη ισοπαλία, σχεδίασε το επόμενο σύμβολο έξω απ’ την τρίλιζα, τράβηξε τη νικητήρια γραμμή κι έγραψε αμέσως από δίπλα: “Think outside the box”.
Βέβαια, δεν ήταν δύο αλλά ένας ο «παίκτης» αυτού του παιχνιδιού. Πρόκειται για ένα από τα άτομα που συμμετείχαν πέρσι στο ανοιχτό εικαστικό εργαστήριο μέσα στις φυλακές Κορυδαλλού και ο εν λόγω πίνακας αποτελεί έναν από τους πενήντα+ καρπούς που γεννήθηκαν αυθόρμητα απ’ τα χέρια των κρατουμένων, χωρίς να προηγηθούν μαθήματα και οδηγίες.
Βασικά, η οδηγία ήταν μία και απλή: Δεν υπάρχει σωστό και λάθος, φτιάξτε αυτό που αισθάνεστε.
«Το εργαστήριο δεν είχε σκοπό θεραπευτικό, αλλά εικαστικό», υπογραμμίζει η Χρυσούλα Πλακιώτη εκ μέρους του μη κερδοσκοπικού σωματείου Τεχνοδρομώ, η οποία έτρεξε το τρίμηνο πρόγραμμα μέσα στις φυλακές ως εισηγήτρια, σε συνεργασία με την ανθρωπολόγο Μαριάννα Βουϊδάσκη. Η ίδια έχει βρεθεί ξανά στις φυλακές Κορυδαλλού για art therapy, πριν από μερικά χρόνια, ενώ στο ενδιάμεσο έχει δουλέψει με πρόσφυγες, άτομα με ειδικές ανάγκες κ.ά.
«Αυτή τη φορά δεν κάναμε ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης, ούτε στήσαμε ένα εργαστήριο με την κλασική έννοια του όρου: Δεν μας ενδιέφερε η σωστή απεικόνιση, τα μετρήματα και οι αναλογίες. Αντιθέτως, παροτρύναμε τους συμμετέχοντες να αφήσουν πίσω αυτές τις σκέψεις και να φτιάξουν ελεύθερα ό,τι θέλουν, όπως θέλουν. Εφαρμόσαμε δηλαδή τις αρχές της λεγόμενης “art brut”».
Το αποτέλεσμα αυτού του εγχειρήματος, το οποίο υποστηρίχθηκε οικονομικά από το ΥΠΠΟΑ, παρουσιάζεται αυτές τις μέρες (έως 4 Μαρτίου) σε έκθεση στην γκαλερί 13m2, εντός της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης.
Τι σημαίνει art brut;
Τυπικά ο όρος έχει συνδεθεί βαθύτατα με τον Γάλλο καλλιτέχνη Jean Dubuffet και την Compagnie de l’Art Brut που είχε ιδρύσει το 1948 για να προωθήσει τη μελέτη του γύρω από την αυθόρμητη τέχνη κόντρα στην υψηλή, αλλά ουσιαστικά η «περιθωριοποιημένη τέχνη» απαντάται από τις αρχές του 20ου αιώνα και τους τοίχους των ψυχιατρείων.
Υπήρξαν τότε μερικοί διορατικοί γιατροί, όπως οι Marcel Réja στη Γαλλία και Hans Prinzhorn στη Γερμανία, οι οποίοι βλέποντας τρόφιμους να ζωγραφίζουν με μανία τα δωμάτιά τους, αντιλήφθηκαν ότι ήταν πραγματικά έργα τέχνης.
Κατά τη διάρκεια όλου του περασμένου αιώνα, ο όρος εξελίχθηκε σε εικαστικό ρεύμα, καθώς καλλιτέχνες καθόλα αποδεκτοί στην κοινωνία οικειοποιούνταν το ρόλο του περιθωριοποιημένου καλλιτέχνη για να τα βάλουν με τον καθωσπρεπισμό της κοινωνίας. Η art brut (ή αλλιώς outsider art) αναπτύχθηκε παράλληλα με την avant garde, μόνο που η ειδοποιός διαφορά της δεν έγκειται στο πώς αλλά στο ποιος φτιάχνει το έργο.
«Με αυτόν τον όρο εννοούμε κάποιον δημιουργό που δεν έχει λάβει τυπική διδασκαλία και το τελικό αποτέλεσμα βγαίνει αυτοματοποιημένα από μέσα του, είναι αυθεντικό, αδιαμεσολάβητο», εξηγεί η Χρυσούλα Πλακιώτη.
Πρόκειται επομένως, κατά κύριο λόγο, για αυτοδίδακτο καλλιτέχνη, γεγονός που καθιστά ιδανικό το ρεύμα για την εφαρμογή του σε κοινωνικές ή άλλες δομές, ως εργαλείο κινητοποίηση ή και βοήθειας στην επανένταξη.
Τι έδειξε το «πείραμα» στις φυλακές Κορυδαλλού
Είναι η πρώτη φορά, τουλάχιστον σε τέτοια κλίμακα και με στήριξη του ΥΠΠΟΑ, που εφαρμόζεται πρόγραμμα art brut σε σωφρονιστικό κατάστημα της χώρας. Εν μέσω των δυσκολιών της πανδημίας, το εργαστήριο έτρεξε τελικά τρεις μήνες, (από Οκτώβριο έως Δεκέμβριο του 2021), με 13 συμμετέχοντες, όπως επιλέχθηκαν από την κοινωνική υπηρεσία των φυλακών. Όταν οι κρατούμενοι έμαθαν ότι δεν επρόκειτο για σεμινάρια ή κάτι ανάλογο, ενθουσιάστηκαν.
«Με συγκίνησε απίστευτα η συνέπεια της ομάδας, πόσο πολύ επένδυσαν σε κάτι που στην αρχή θεωρούσαν ότι είναι ξένο για εκείνους», αναφέρει η Χρυσούλα, που έζησε την όλη εξέλιξη του προγράμματος από πρώτο χέρι.
Κάθε εβδομάδα το γκρουπ περνούσε τρεις ώρες στο ατελιέ, με μία μεγάλη γκάμα υλικών μπροστά του να διαλέξει – από πηλό έως παστέλ, ακρυλικά και τέμπερες. «Εμείς υποστηρίζαμε τον καθένα να εκφράσει τις εικόνες που κρύβει μέσα του».
«Θυμάμαι τα λόγια τους όταν τελείωσε το πρόγραμμα: πολλοί μου είπαν ότι βρήκαν έναν τρόπο να εκφραστούν, χωρίς να σκέφτονται τι είναι σωστό και τι λάθος απελευθερώθηκαν, για λίγο ένιωθαν ελεύθεροι ζωγραφίζοντας».
Μάλιστα τέσσερις από τους συμμετέχοντες, μετά το εργαστήριο γράφτηκαν στα μαθήματα του ΙΕΚ Γραφιστικής εντός των φυλακών, δείχνοντας και πρακτικά τη φόρα αισιοδοξίας που τους έδωσε η απελευθέρωση πάνω στο χαρτί.
ΓΚΑΛΕΡΙ 13M2
Το OneCity είναι ο νέος οδηγός της Αθήνας. Γειτονιές, πρόσωπα, εστιατόρια και street food, τάσεις και αφίξεις σε διασκέδαση και πολιτισμό. Ό,τι συμβαίνει στην πόλη βρίσκεται στο OneCity by OneMan!
