Μύθοι και αλήθειες για τον Γιανούλη Χαλεπά, τον δημιουργό της Κοιμωμένης

Μεγάλωσα με μία πολύ συγκεκριμένη ιστορία στο κεφάλι μου για τον Γιανούλη Χαλεπά, την οποία φρόντιζε να μου θυμίζει συχνά-πυκνά ο πατέρας μου: ο μεγάλος σταρ της ελληνικής γλυπτικής που έφτιαξε την Κοιμωμένη τρελάθηκε [sic] όταν συνειδητοποίησε το λάθος που είχε κάνει στο εμβληματικό αυτό έργο – το κρεβάτι, λέει, όπου ξαπλώνει παραδομένο το σώμα της Σοφίας Αφεντάκη στο γλυπτό, ήταν κοντό, εάν υπολογίσεις ότι το κορμί βρισκόταν σε ανασηκωμένη θέση, στηριγμένο σε ένα μαξιλάρι, ενώ το κρεβάτι τελείωνε μερικά εκατοστά πιο κάτω απ’ τα πόδια της.

Με άλλα λόγια, ο Χαλεπάς κατάλαβε (συγκεκριμένα, λέει, το είδε στον ύπνο του) ότι εάν ξάπλωνε τελείως, το σώμα δεν θα χωρούσε.

Τελικά, η ιστορία αυτή αποδείχθηκε τόσο αληθινή όσο και ψεύτικη. Πράγματι, ο Γιανούλης Χαλεπάς δέχτηκε κριτική για τις αναλογίες αυτού του έργου, αλλά ούτε στον ύπνο του το είδε, ούτε αυτό το γεγονός έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ψυχική του διαταραχή.

Οι πολλές παρανοήσεις για τον Γιανούλη Χαλεπά

Μιλάμε για την περίοδο μετά τις σπουδές στο Μόναχο. Έχει επιστρέψει στην Αθήνα, στήνει το εργαστήριό του και βιώνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των γλυπτών της εποχής. Δεν είναι από όλους αρεστό το ταλέντο που είχε επιδείξει τόσο γρήγορα.

Και ας μην ξεχνάμε ότι ο Χαλεπάς είχε αποκτήσει τη ρετσέτα ενός αδέκαστου κριτή – όταν τον είχαν ρωτήσει τη γνώμη του για τον Απόλλωνα του Λεωνίδα Δρόση, το γλυπτό που βρίσκεται στον περίβολο της Ακαδημίας Αθηνών, εκείνος αποκρίθηκε «τι να σας πω; Εγώ κουτσούς Απόλλωνες δεν κάνω».

Προφανώς, είχε εντοπίσει ένα πρόβλημα στην αναλογία των ποδιών, οπότε η απάντηση δεν άργησε να έρθει: οι αντίζηλοί του βρήκαν την ευκαιρία να ανταποδώσουν το χτύπημα, δικάζοντας την αναλογία της Κοιμωμένης.

Πιθανότατα ήταν μια παρασπονδία που έγινε επί τούτου από τον Χαλεπά για να μην καταλήξει το μνημείο άχαρο, με ένα μέτρο περισσευούμενο μάρμαρο. Και σίγουρα ο Χαλεπάς είχε πολύ σημαντικότερα προβλήματα από μία σύμβαση που επέλεξε ο ίδιος στο υπέροχο γλυπτό της Κοιμωμένης.

 

 

Επιστρέφοντας στο έργο και τη ζωή του Χαλεπά μέσω της έκθεσης Δούναι και Λαβείν που τρέχει στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ στη Θεσσαλονίκη, όσο και της παράστασης της Αργυρώς Χιώτη στη Στέγη, κατάλαβα πόσο εύφορο ήταν το όνομα Χαλεπάς για μύθους και παρανοήσεις. Οπότε, πάμε λίγο να ξεδιαλύνουμε κάποια πράγματα.

#1 Είναι Γιανούλης και όχι Γιαννούλης

Πολύ πρόσφατη είναι αυτή η διευκρίνιση για το όνομα του σπουδαίου γλύπτη. «Το όνομά του γράφεται “Γιανούλης”, όπως το βλέπουμε και στην υπογραφή του, διότι το Γιανούλης δεν είναι υποκοριστικό του Ιωάννης», διευκρινίζει η καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά, η οποία έχει μελετήσει σε βάθος το έργο του Χαλεπά και επιμελείται την τρέχουσα έκθεση στο Τελλόγλειο.

«Ως το 2007 και την έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης είχε επικρατήσει η λόγια γραφή και ερμηνεία του ονόματός του ως υποκοριστικού του Ιωάννης», συνεχίζει, «με την παρατήρηση στην υπογραφή ακολουθήθηκε η αυθεντική γραφή του ονόματος που είναι Γιανούλης».

#2 Χαλεπάς δεν είναι μόνο η Κοιμωμένη

Η Κοιμωμένη είχε χαρακτηριστεί μεν το «κάλλιστον» απ’ όλα τα έργα του κοιμητηρίου, όπως έγραφε τότε ο Τύπος, αλλά παραμένει ένα ταφικό μνημείο. Ας μην ξεχνάμε ότι δόξα για έναν γλύπτη εκείνη την εποχή σημαίνει ανάθεση για δημόσιο έργο, κάποιο γλυπτό μέσα στην πόλη.

Τι να αναφέρουμε για τα απόλυτα προσωπικά του έργα: για τη δυναμική «τρίτη» Μήδεια, το Παραμύθι της Πεντάμορφης και το συγκλονιστικό πορτρέτο της ανιψιάς του Ευτυχίας με το πρόσωπό του να ξεπροβάλλει θλιμμένο από το δέρμα της πλάτης της;

Άλλωστε, τα έργα του Χαλεπά έχουν διακριθεί σε τρία μέρη απ’ τους μελετητές, τα οποία συμπίπτουν ουσιαστικά με τα μεγάλα κεφάλαια της ζωής του. Είναι:

• Η πρώτη δημιουργική φάση στην Αθήνα (1870-1878) όπου φτιάχνει το όνομα ενός ταλαντούχου γλύπτη, με εξαιρετική δυναμική στην κλασσικιστική απόδοση
• Τα χρόνια της Τήνου (μετά τον εγκλεισμό, 1902-1930), απ’ όταν σώζονται λιγοστά έργα, κυρίως σχέδια και κατάστιχα
• Η «μεταλογική» δημιουργική έκρηξη στην οδό Δαφνομήλη, στη Νεάπολη (1930-1938).

#3 Ο Γιανούλης Χαλεπάς δεν ήταν (μόνο) κλασικιστής

Δεν αμφισβητεί κανείς ότι ήταν μετρ του μετρήματος. Μεγάλωσε μες τη σκόνη του μαρμάρου, στο εργαστήριο της φημισμένης εταιρείας μαρμαρογλυφίας του πατέρα του, γι΄αυτό στα σπουδαστικά του χρόνια θεωρούταν παιδί-θαύμα (σε διαγωνισμό τελειόφοιτων στο Μόναχο συμμετείχε και διακρίθηκε τιμητικά ως πρωτοετής). Ήταν ένας άψογος του κλασικισμού με επιρροές από το μπαρόκ και το ρομαντισμό, όπως θα διαπιστώσει όποιος προσέξει τις εκφράσεις στα πρόσωπα που έφτιαχνε εκείνα τα χρόνια.

Αλλά από τη δεύτερη περίοδο κι έπειτα άλλαξε τη γλώσσα του κι ο δρόμος άνοιξε για το νεωτερισμό. Χαρακτηριστικό είναι ότι το τέλειο, το οποίο πάντοτε κυνηγούσε, στη Γ’ περίοδο (της δεύτερης ακμής στην Αθήνα) δεν μεταφράζεται σε άψογη «επιδερμίδα», όπως ονομάζεται στη γλυπτική το τελευταίο στάδιο του φινιρίσματος, αλλά στη φόρτιση και στο μήνυμα. Γίνεται ουσιαστικά μοντερνιστής.

Μπορεί κάποιος να δει πώς εξελίσσει τη θεματική Σάτυρος και Έρωτας μέσα στα χρόνια, συγκρίνοντας τις δώδεκα εκδοχές μεταξύ τους.

#4 Η μάνα του δεν τον ήθελε στο ψυχιατρείο

 

Πιστεύεται ευρέως αυτό μέχρι σήμερα, διότι είναι βολικό στον κοινό νου να συνδέσει έτσι την ιστορία: η μητέρα του ήταν γνωστό ότι είναι καταπιεστική στον Γιανούλη, γνωστό επίσης είναι ότι στα χρόνια της Τήνου μετά τον εγκλεισμό του απαγόρευε να ασχολείται με την τέχνη του, του κατέστρεφε ό,τι έπλαθε και τον έβαζε να βόσκει πρόβατα. Και πράγματι, είναι μετά το θάνατό της που ο Χαλεπάς επιστρέφει στο εργαστήριό του και βρίσκουμε ξανά έργο με την υπογραφή του.

Όλα αυτά σωστά, αλλά δεν αποδεικνύουν ότι τον ήθελε έγκλειστο. Η ίδια είναι που αρνείται την περίπτωση του φρενοκομείου, όταν εμφανίζονται οι πρώτες έντονες κρίσεις, και οργανώνει ταξίδι μαζί του στην Ιταλία για να «συνέλθει». Η ίδια, επίσης, κινεί τις διαδικασίες για το εξιτήριο το 1902, μετά το θάνατο του συζύγου της, και σε βάθος δύο ετών τον παραλαμβάνει ως «επαρκώς ήσυχο» για να συνεχίσουν μαζί την αποκατάσταση.

Χωρίς βέβαια να είναι γνωστό εκείνη την εποχή τι σημαίνει αποκατάσταση και δη σε περιπτώσεις διπολικής διαταραχής, απ’ την οποία πιθανότατα έπασχε ο Χαλεπάς.

#5 Η τέχνη τον είχε αποτρελάνει

Τραβάει η εικόνα ενός διαταραγμένου καλλιτέχνη που σμιλεύει μανιακά κι έπειτα διαλύει τα έργα του.

Πράγματι, ο Χαλεπάς είχε εμφανίσει καταστροφικές εκρήξεις απ’ την περίοδο του Μονάχου, όταν παρά τις συστάσεις των καθηγητών του απορρίφθηκε το αίτημα παράτασης της υποτροφίας του. Αλλά πιο καίριο χτύπημα στάθηκε ο ανταγωνισμός που επικρατούσε ανάμεσα στους γλύπτες της Αθήνας και, κυρίως, η –ερωτική και κοινωνική– απόρριψη που βίωσε από την οικογένεια της αγαπημένης του Μαριγώς Χριστοδούλου.

Η μητέρα του πίστευε ότι η τέχνη τον αποτρέλαινε, αλλά εντούτοις αποδείχθηκε πως τον απελευθέρωνε.