Πήγαμε στην έκθεση που υμνεί τη γιορτή της ελευθερίας στην Αθήνα
- 23 ΙΟΥΛ 2024
Με κίνητρο τις δύο στρογγυλές επετείους που σημειώνονται στο φετινό ημερολόγιο από τα μεγάλα ορόσημα τα οποία ταυτίζονται όσο κανένα άλλο με την ελευθερία των Αθηνών στη νεότερη ιστορία –από τη μία πλευρά, τα 80 χρόνια από την απελευθέρωση της πρωτεύουσας από τους Ναζί, και από την άλλη, τα 50 χρόνια από την πτώση της Χούντας και την αποκατάσταση της δημοκρατίας–, οι πολιτιστικοί βραχίονες του Δήμου Αθηναίων κινούνται αυτούς τους μήνες σε αυξημένους για την εποχή ρυθμούς παραγωγής, δίνοντας άλλου είδους αντίδοτα στον καύσωνα που μας τυραννά.
Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και ακόμη περισσότερο το φθινόπωρο, πλήθος από ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις και δράσεις θα αναδείξουν την τοπική ιστορία, καθώς «κάθε συζήτηση για το χθες αφορά το σήμερα και φωτίζει το αύριο», όπως δήλωσε ο δήμαρχος Χάρης Δούκας.
Το πρόγραμμα έχει, μεταξύ άλλων, δημόσιες συζητήσεις με μαρτυρίες ανθρώπων που βίωσαν τη σκληρότητα της Χούντας, σχετικές θεατρικές παραστάσεις και μουσικά αφιερώματα, νέες site-specific παραγωγές σε ιστορικά τοπόσημα όπως το υπόγειο της Κοραή 4 και βιωματικές ξεναγήσεις στα καταφύγια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τις γειτονιές που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας.
Μέσα σε αυτό το πρόγραμμα, η έκθεση η οποία εγκαινιάστηκε στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων στο ιστορικά φορτισμένο Πάρκο Ελευθερίας όπου έδρευε ο ΕΑΤ-ΕΣΑ εκτελώντας βασανιστήρια, καταλαμβάνει κεντρικό ρόλο. Είναι ένα χρήσιμο και εύληπτο database για να ανατρέξουμε στα γεγονότα των δύο μεγάλων ορόσημων, ένα αρχειακό «αλφαβητάρι» που προσφέρει την αναγκαία ιστορική τεκμηρίωση του κλίματος τόσο του 1944 όσο και του 1974, με την επιστημονική υπογραφή των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και του προέδρου τους, καθηγητή νεότερης και σύγχρονης ιστορίας στο ΕΚΠΑ, Βαγγέλη Καραμανωλάκη.
«Είναι δύσκολο να πραγματοποιήσεις μια έκθεση που να αναφέρεται σε δύο διαφορετικές ιστορικές στιγμές, όσο και αν υπάρχουν αναλογίες μεταξύ τους», ανέφερε ο ίδιος στην τοποθέτησή του κατά τη διάρκεια της πρώτης παρουσίασης της έκθεσης με τίτλο 1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της.
«Προσπαθήσαμε λοιπόν, από τη μία, να κρατήσουμε τα βασικά εκείνα στοιχεία που θα μας επέτρεπαν να καταλάβουμε τις ομοιότητες ανάμεσα σε αυτές τις δύο στιγμές, αλλά παράλληλα θελήσαμε και να αναδείξουμε τις διαφορές, αυτό που θα λέγαμε στη δική μου δουλειά, να τις ιστορικοποιήσουμε».
«Η αίσθηση του πανηγυριού, της μαζικής χαράς»
Σε συνεργασία με πλήθος σημαντικών φορέων, από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το αρχείο της ΕΡΤ μέχρι το Εβραϊκό Μουσείο, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής Ελλήνων και το αρχείο του ΕΚΠΑ, εξασφαλίστηκαν δικαιώματα χρήσης σε περισσότερα από 500 τεκμήρια, κάποια απ’ τα οποία εξαιρετικά σπάνια και ιδιαίτερης συμβολικής σημασίας από ιστορικής πλευράς, όπως η αιματοβαμμένη Νέα Εστία απ’ τα τραύματα ΕΛΑΣίτη που φυγαδεύτηκε στην οικία του Ηλία Ηλιού στους Αμπελόκηπους, κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών.
Σημασιολογικά, το παραπάνω ανατριχιαστικό τεκμήριο αποτελεί έναν από τους συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στις δύο επιμέρους εκθεσιακές διαδρομές που απαρτίζουν το αφιέρωμα, ακολουθώντας την ίδια αφηγηματική δομή: από την προγενέστερη συνθήκη της καταπίεσης στη μεγάλη γιορτή της ανατροπής και από εκεί στα προβλήματα και τις πληγές που παραμένουν ανοιχτές σε κάθε μία απ’ τις δύο περιπτώσεις.
Περιλαμβάνονται πάμπολλες φωτογραφίες, αφίσες, προκηρύξεις, πρωτοσέλιδα εφημερίδων, κάποια προσωπικά αντικείμενα και οπτικοακουστικό υλικό, αν και μεγάλο μέρος της αφήγησης είναι αποτυπωμένο σε εκτύπωση.
Από τα πρώτα πράγματα που παρατηρείς με μια περιήγηση στις δύο διαδρομές είναι τα στιγμιότυπα απ’ το κέντρο της πρωτεύουσας, κατάμεστο από κόσμο, σε φωτογραφικά κλικ που σχεδόν μεταφέρουν και τον ήχο. Μπορείς να φανταστείς τις φωνές από τα αυτοσχέδια χωνιά, τους πανηγυρισμούς, τον αχό αυτής της λαοθάλασσας που απλώθηκε στους δρόμους μετά την απελευθέρωση από τους Ναζί το 1944.
«Ήταν μια μοναδική στιγμή για την πρωτεύουσα, δεν έχει υπάρξει άλλη με τέτοια μαζικότητα, τέτοια σκηνοθεσία», σημειώνει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, όσο περπατάμε πάνω σε κολλημένα τρικάκια που κόπηκαν στο πρωτότυπο μέγεθος και κολλήθηκαν στο πάτωμα για να μεταφέρουν καλύτερα το κλίμα στον επισκέπτη. «Είναι μια αυθόρμητη γιορτή, μέσα στην οποία υπάρχει βέβαια κι ο πόνος από τα χιλιάδες μνημόσυνα που τελούνται παράλληλα για όσους είχαν σκοτωθεί». Είναι μια στιγμή που χωράνε όλοι: οι σημαίες του ΕΑΜ κυματίζουν για πρώτη φορά περήφανα και μάλιστα δίπλα στις σημαίες των συμμαχικών δυνάμεων, της Βρετανίας και της Αμερικής.
Η αντίστοιχη στιγμή στην αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 αποτυπώνεται στους συγγενείς και φίλους που περιμένουν με προσμονή την επιστροφή των εξόριστων από τη Γυάρο και τον Άη Στράτη, στην πανηγυρική πυρπόληση των συμβόλων της Χούντας, τη συμβολική χρήση της σκούπας που έρχεται «να σκουπίσει όλο το παρελθόν» και τις λήψεις από τον προαύλιο χώρο του Πολυτεχνείου πλημμυρισμένου από φοιτητές στους πρώτους εορτασμούς του Πολυτεχνείου, ενώ έχει μείνει συμβολικά κενός μόνο ο χώρος όπου βρισκόταν το τανκ μπροστά από την πύλη.
«Θέλουμε να αναδείξουμε την αίσθηση του πανηγυριού, της μαζικής χαράς στους δρόμους για την ιδέα της απελευθέρωσης», όπως εξηγεί στην ξενάγηση ο Καραμανωλάκης, «αλλά, όπως ξέρουμε, μόνο στα παραμύθια η χαρά είναι κάτι που ζει από μόνη της». Στη ζωή, συνοδεύεται μοιραία απ’ το πένθος και την οδύνη που την προκάλεσαν, άλλωστε.
Στην περίπτωση της ναζιστικής κατοχής, ήταν μια περίοδο έντονης κακουχίας και πείνας ειδικά για την πρωτεύουσα – σε ένα σημείο αντιπαραβάλλονται εύστοχα οι κατάλογοι των εστιατορίων και των καμπαρέ με τα δελτία ιματισμού και τεκμήρια από εργατικές μερίδες άρτου. Από την άλλη, στην περίπτωση της Χούντας, ήταν το κυνήγι των αντιφρονούντων, οι φυλακίσεις χωρίς ημερομηνία λήξης, η βία, τα βασανιστήρια και η λογοκρισία (η οποία αποτυπώνεται πολύ γλαφυρά, μεταξύ άλλων, στο ντοκουμέντο απόρριψης του τραγουδιού Μη με Ρωτάς του Μάνου Λοΐζου «διότι εκ του νοήματος των στίχων θίγονται εθνικές παραδόσεις»).
Όπως ακολουθάς τις δύο διαδρομές, το μαύρο του φόντου διαδέχεται το λευκό και οδηγείσαι στην επόμενη μέρα, όταν σύσσωμος ο ελληνικός λαός διερωτάται για το μέλλον του, τραυματισμένος από τα γεγονότα αλλά και ταυτόχρονα γεμάτος ελπίδα για κάτι καλύτερο. Ειδικά στην περίπτωση του 1974, μεταφέρεται έντονα το αίσθημα του εκλογικού αναβρασμού, όπως περνάς κάτω από κρεμασμένα φυλλάδια και τρικάκια των απανωτών αναμετρήσεων που έλαβαν χώρα τότε στην Ελλάδα. Σε μια ανοιχτή προθήκη, μάλιστα, βρίσκονται εκτυπωμένα τα ψηφοδέλτια.
Και ενώ σήμερα διανύουμε τη μακροβιότερη ομαλή περίοδο δημοκρατίας στη χώρα, αναρωτιέσαι ταυτόχρονα ότι τελικά πόσο πιθανό ή απίθανο είναι να ζήσουμε και πάλι τόσο σκοτεινούς καιρούς.
Μια στάση στην έδρα του Συνδέσμου Φυλακισθέντων Εξορισθέντων Αντιστασιακών, πίσω από το Κέντρο Τεχνών, είναι απαραίτητη για τη βιωματική δόση που χρειάζεται μια εμπειρία ώστε να σου εντυπωθεί βαθιά: είναι τα παλιά γραφεία της ΕΑΤ-ΕΣΑ, ποτισμένα όχι μόνο από την υγρασία αλλά και τον πόνο, και τις φωνές, και τα αίματα αμέτρητων αντιφρονούντων που βασανίστηκαν με τρόπους που δύσκολα χωράει ο ανθρώπινος νους σήμερα.
***
ΙΝΦΟ
1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της
Κέντρο Τεχνών, Πάρκο Ελευθερίας
Σε σχεδιασμό και υλοποίηση από την Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων.
Είσοδος ελεύθερη.
Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
