Πρώτη φορά στην Ελλάδα, μια ιστορική έκθεση για τον σπουδαίο Ιάννη Ξενάκη

Πίσω από μια προθήκη, κρύβεται ένα μεταλλικό ακουστικό: «Οραματίζομαι ένα γεγονός που θα τους περιλαμβάνει όλους, να είναι σαν γιορτή – ένα πανηγύρι λαϊκό», ακούγεται να λέει η φωνή του Ιάννη Ξενάκη μόλις το σηκώνεις, ένα απόσπασμα από συνέντευξη του σπουδαίου συνθέτη λίγο προτού παρουσιαστεί το εμβληματικό Πολύτοπο στις Μυκήνες.

Ένα συγκλονιστικό έργο-εμπειρία για το ελληνικό κοινό, ειδικά για την εποχή του (1979), το οποίο είναι το πρώτο που σχεδιάζει ο Ξενάκης in situ για την πατρίδα του και το τελευταίο από τη σειρά που τον κατέστησε διεθνώς γνωστό τις δεκαετίες του ’60 και του ’70.

Ήταν ένα διακαλλιτεχνικό δρώμενο στους αρχαιολογικούς χώρους του Άργους και της Τίρυνθας, μια σαρωτική περφόρμανς φωτός, κίνησης και ήχου μέσα στη νύχτα, όπου συμμετείχαν επαγγελματίες και ερασιτέχνες περφόρμερ, μουσικοί και τραγουδιστές, μέχρι βοσκοί και κοπάδια αιγοπροβάτων («τα κοπάδια, σαν το ψωμί και το σιτάρι, είναι μέσα στην παράδοση από αρχαιοτάτων χρόνων», όπως λέει ο ίδιος). Μια ανατρεπτική ηχητική παράσταση, που χαράχτηκε στη μνήμη όσων την παρακολούθησαν, έχοντας να θυμούνται την αξία της βραδύτητας εκείνων των καιρών.

«Ήθελα να προεκτείνω μια γέφυρα από τον μυκηναϊκό πολιτισμό στο σήμερα και να την αποδώσω κάπως ανάγλυφα στον κόσμο τον πλατύ, όχι μόνο μέσα στα σχολεία», συνεχίζει η φωνή του στο ακουστικό. «Η τέχνη δίνει την εικόνα του πολιτισμού με πολύ πιο διεισδυτική δύναμη από κάθε άλλη περιγραφή, ορθολογική ή επιστημονική. Μπορεί να συγκινήσει με την ετυμολογική έννοια του όρου, να κινήσει μαζί, να ωθήσει στην κατανόηση».

Βρισκόμαστε στον 3ο όροφο του ΕΜΣΤ, μπροστά σε τεκμήρια που πρώτη φορά αποκαλύπτονται στο κοινό. Κι αυτό εδώ το σημείο, η ενότητα για το Πολύτοπο Μυκηνών, αποτελεί πιθανότατα το πιο οικείο για τους επισκέπτες σήμερα. Το σημείο για το οποίο κάτι θα ξέρουν, κάτι θα έχουν ακούσει.

Διότι, κατά τα άλλα, η μορφή του Ιάννη Ξενάκη έχει μείνει περιορισμένη σε γενικούς τίτλους: ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες του 20ού αιώνα, ένας προπάτορας της ηλεκτρονικής μουσικής, μια ιδιοφυΐα που καινοτόμησε στη σχέση χώρου και ήχου.

Κατά κάποιον τρόπο, η αμφίσημη και μεταβαλλόμενη σχέση του Ξενάκη με τον τόπο του (είχε καταδικαστεί σε θάνατο λόγω της αντιστασιακής του δράσης και έφυγε αυτοεξόριστος, επιστρέφοντας το 1974 που του δόθηκε αμνηστία) συνεχίζεται και μετά τον θάνατό του, μέχρι το 2023.

Πώς αλλιώς να εξηγήσεις ότι δεν είχε παρουσιαστεί μέχρι σήμερα εντός Ελλάδας εκτενές εκθεσιακό αφιέρωμα στον συνθέτη που ονόματα όπως οι Jean-Michel Jarre και Kraftwerk αναγνωρίζουν ως καθοριστική επιρροή; Δύο παράλληλες και αλληλοσυμπληρούμενες, αρχειακές εκθέσεις στο ΕΜΣΤ, αφιερωμένες στον σπουδαίο συνθέτη και στοχαστή, αναλαμβάνουν να καλύψουν το κενό, «κάτι που θα έπρεπε να είχε γίνει χρόνια τώρα», όπως τόνισε η διευθύντρια του μουσείου, Κατερίνα Γρέγου στη συνέντευξη Τύπου.

© Collection Xenakis family

Πρόκειται για έναν καρπό που προέκυψε από τη συνεργασία του ΕΜΣΤ, του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris απ’ τη Γαλλία και του Ωδείου Αθηνών και το ΚΣΥΜΕ από την Ελλάδα, ενός ιστορικού ιδρύματος που είχε ιδρύσει καταρχήν ο Ξενάκης και 24 ακόμη άτομα το 1979, με ιδρυτικό στόχο την έρευνα για τη μουσική και την τεχνολογία.

Το ερώτημα είναι: Γιατί στο ΕΜΣΤ;

© Collection Xenakis family

«Όταν αρχίσαμε να προετοιμάζουμε την έκθεση, γνωρίζαμε βέβαια ότι ο Ξενάκης σχεδίαζε τις παρτιτούρες του, αλλά διατρέχοντας το υλικό, καταλάβαμε ότι ήταν πολύ σημαντικό για εκείνον να είναι όμορφο το αποτέλεσμα, να είναι ένα ωραίο σχέδιο», εξήγησε η κόρη του συνθέτη Μάχη Ξενάκη, σε ερώτηση δημοσιογράφου. «Η αγάπη του για τη φύση αντικατοπτρίζεται στο πώς σχεδίαζε τις παρτιτούρες. Και μπορεί ο ίδιος να μη δήλωσε ποτέ καλλιτέχνης με την έννοια του εικαστικού, αλλά από το υλικό έγινε ξεκάθαρο πώς ήταν».

Επάνω στο μιλιμετρέ χαρτί, οι γραμμές από το μελάνι του έχουν απόλυτη ακρίβεια, καθαρότητα, διαύγεια. Λέγονται απεικονιστικές παρτιτούρες και στα μάτια ενός γνώστη της μουσικής, οι γραμμές αυτές μεταφέρουν ορχηστρικούς ήχους, αλλά και τις θέσεις των οργάνων και των μουσικών, τους οποίους σε ένα τόλμημα ο Ξενάκης τούς οραματίστηκε να εκτελούν τις συνθέσεις κινούμενοι, αλλάζοντας θέση (Εόντα, 1963).

Επίσης, πέρα από συνθέτης, υπήρξε ως γνωστόν αρχιτέκτονας, σχεδιαστής στο γραφείο του Le Corbusier στο Παρίσι και δημιουργός του περίτεχνου Περιπτέρου της Philips, ένα «ηλεκτρονικό ποίημα» για τη Διεθνή Έκθεση του 1958.

© Collection Xenakis family

Αλλά κανένα από αυτά δεν ήταν ακριβώς ο λόγος που το ΕΜΣΤ ενέταξε το αρχειακό αφιέρωμα στο πρόγραμμά του. «Εντάσσεται πλήρως στην πολιτική και τους στόχους μας, που μεταξύ άλλων αφορούν την ανάδειξη καλλιτεχνών της ελληνικής διασποράς, γνωστών αλλά και αφανών, όπως θα φανεί στη συνέχεια».

Όπως η Κατερίνα Γρέγου εξήγησε, μάλιστα, «σε μια εποχή που τα όρια μεταξύ αλήθειας και ψεύδους γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα, τη στιγμή που οι πολιτικές απόψεις συνοδεύονται πολλές φορές από έναν μεροληπτικό φανατισμό, ο Ξενάκης μας υπενθυμίζει τη σημασία της νηφάλιας, συγκροτημένης και κριτικής σκέψης».

Η γλώσσα είναι βασικό εργαλείο στην εξερεύνηση αυτής της πολυεπίπεδης, συχνά θυελλώδους σκέψης του. Καθόλου τυχαία, στη δεύτερη έκθεση του 3ου ορόφου περιλαμβάνεται και ένα γλωσσάρι: όροι που εφηύρε και εφάρμοσε όπως η στοχαστική μουσική (μια σχολή παραγωγής που περιελάμβανε τη χρήση προχωρημένων μαθηματικών και ηλεκτρονικών υπολογιστών) και η περίφημη πολυαγωγία που ανακάλυψε (ένα σύστημα μεταγραφής της γραφικής αναπαράστασης σε ήχο μέσω υπολογιστή, «κάτι τρομερά πρωτοποριακό για τη δεκαετία του ’70, όπως επεσήμανε η Στέλλα Κουρμπανά από το Ωδείο Αθηνών-ΚΣΥΜΕ).

Γρήγορα, καταλαβαίνεις την ορμή που κινητοποιούσε το έργο του, τη ζέση να παράξει εμπειρίες διακαλλιτεχνικές, όταν ακόμη αυτό παρέμενε άγνωστο πεδίο.

© Collection Xenakis family

Δύο εκθέσεις, ένα σύνολο

Πρόκειται για δύο ξεχωριστές εκθέσεις, που από κοινού συνιστούν ένα όλον, όπως οι σκούρες γραμμές στις απεικονιστικές παρτιτούρες του Ξενάκη. Αρχικά, στον ισόγειο χώρο του ΕΜΣΤ έχει εγκατασταθεί το σώμα του αρχείου από τη Μάχη Ξενάκη Ηχητικές Οδύσσειες, το οποίο έχει παρουσιαστεί και στο Παρίσι και τη Λισαβόνα, αλλά «τώρα γίνεται με καινούργιο τρόπο».

Προσωπικές φωτογραφίες της οικογενείας, τετράδια, σημειώσεις και παρτιτούρες από το χέρι του Ξενάκη, πρωτότυπες επιστολές κι αντικείμενα που βρέθηκαν αυτούσια στο διαμέρισμά του, μια «αναδομημένη βιβλιοθήκη», εντάσσονται σε ένα σύγχρονο και υποβλητικό setting:

Οι κοσμικοί ήχοι του δραπετεύουν από τα ηχεία, σε μόνιμη διάρκεια. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των Flux Office (Εύας Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη) έχει κάνει τα μέγιστα για να «σερβίρει» το αρχειακό υλικό με τρόπο απρόσμενο, υποδειγματικό για το ζητούμενο που ήταν μια εμπειρία γνωριμίας με τον «όχι απλά και μόνο πρωτοποριακό, αλλά αιχμή της πρωτοπορίας δημιουργό». Να νιώσει τη διανυσματική του σκέψη.

© Collection Xenakis family

Την ίδια σχεδιαστική ταυτότητα έχει και το δωμάτιο του 3ου ορόφου, με το δεύτερο μέρος του αφιερώματος. Εκεί, ο φακός εστιάζει στην πολυκύμαντη σχέση του Ξενάκη με την Ελλάδα:

Σε επιμέλεια των Σταμάτη Σχιζάκη και Στέλλα Κουρμπανά, και με οδηγό το πολύτιμο αρχείο το ΚΣΥΜΕ, ξεδιπλώνονται πτυχές από την περίοδο που ο Ξενάκης ήταν αυτοεξόριστος στη Γαλλία (αξίζει να σταθείς στις επιστολές που αντάλλασσε με τον Γ. Γ. Παπαϊωάννου), αλλά και τα χρόνια μετά το 1974, όταν έγινε δεκτός με δάφνες και ανοιχτές αγκάλες από το ελληνικό κράτος.

Μεταξύ άλλων, μπορούμε να δούμε εκ των έσω την περίοδο που έκανε τα πρώτα του βήματα ως αρχιτέκτονα αλλά και ως συνθέτης, τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ως Έλληνας στη Γαλλία, και φυσικά τη νοσταλγία που ένιωθε για τον τόπο του».

© Pascal Dusapin

***

INFO

Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες & Ο Ξενάκης και η Ελλάδα
29 Ιουνίου-7 Ιανουαρίου

Μια παραγωγή από το ΕΜΣΤ σε συνεργασία με το Musée de la Musique-Philharmonie de Paris, το Ωδείο Αθηνών και το ΚΣΥΜΕ.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

LIFE

Plásmata στη Λίμνη: Τα Γιάννενα όπως δεν τα έχεις ξαναδεί