State of Emergency: Ένα έργο για τις πλημμύρες, στο χείλος της καταστροφής

Στάσου μια στιγμή και σκέψου να εμφανιζόταν από το πουθενά ένας χείμαρρος, κάτω απ’ το σπίτι σου. Τόνοι νερού που κατεβαίνουν με ορμή από ψηλά και αντί να μειώνονται με την ώρα, να αυξάνονται, καλύπτοντας πρώτα την αυλή, σκαρφαλώνοντας έπειτα τα σκαλιά της εξώπορτας, τρυπώνοντας τελικά μέσα και εντός 20λεπτου, ενώ έντρομος απορείς πότε θα σταματήσει όλο αυτό και τι προλαβαίνεις να περισώσεις, το ισόγειο να βρίσκεται πνιγμένο στο νερό.

Η περιουσία που αντιπροσωπεύει τους κόπους μιας ζωής, το πατρικό σου σπίτι, το σπίτι που έλεγες «ό,τι και να γίνει, έχω μια ασφάλεια», να διαλύεται από την ανεξέλεγκτη φύση, μέσα σε λίγες μόνο ώρες.

«Το σπίτι καταστράφηκε», έγραφε το μήνυμα που είδε ξυπνώντας εκείνο το πρωινό του Νοέμβρη, με τον Ιανό να έχει ξεσπάσει πάνω από τη Δυτική Αττική. Εκείνος βρισκόταν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στο Παρίσι, και έπρεπε εσπευσμένα να επιστρέψει. Το βίντεο το οποίο έλαβε από την αδερφή του έδειχνε τα φουσκωμένα λασπόνερα να έχουν αφήσει ακάλυπτες μονάχα τις κορυφές από τις λεμονιές στον κήπο. Μέσα, το ύψος του νερού είχε φτάσει το 1.80. Έπειτα από τρεις-τέσσερις μέρες, αφότου ανακτήθηκε η δυνατότητα πρόσβασης στην περιοχή, ο εικαστικός Αθανάσιος Κανάκης έφτασε στο πατρικό του και την οικογένειά του, αντικρίζοντας μια «απόλυτα δυστοπική εικόνα».

Ένα τοπίο καλυμμένο με παχύρευστη λάσπη.

«Τη μέρα που έφτασα είχε αποκατασταθεί η πρόσβαση σε νερό και ρεύμα, και τα πιεστικά μηχανήματα νερού δούλευαν χωρίς σταματημό για να καθαρίσουν τους δρόμους – ξέρεις, είναι μεγάλος ο κίνδυνος άμα ξεραθεί η λάσπη, δημιουργεί ένα στρώμα αντίστοιχο με το μπετόν, καταστρέφοντας τα πάντα». Η αγωνία των κατοίκων δεν είχε μειωθεί ούτε στο ελάχιστο, παρ’ όλο που η βροχή είχε σταματήσει. Το παράδοξο με την πλημμύρα στη Δυτική Αττική του 2017, όπως διαπιστώθηκε αργότερα και από επίσημα χείλη, ήταν ότι οι οικισμοί καθαυτοί δεν δέχθηκαν τόσο σφοδρή καταιγίδα. Τα νερά ήρθαν απρόοπτα από τα ορεινά, σαρώνοντας τα 2/3 της πόλης και επιφέροντας 24 θανάτους.

Κανείς δεν μπορούσε να αποκλείσει έναν δεύτερο χείμαρρο από το πουθενά. «Δεν ήξεραν αν θα επαναληφθεί ο κατακλυσμός. Είχε επιστρατευτεί ένα όχημα με σειρήνα για να σημάνει συναγερμό, άμα χρειαστεί. Ταυτόχρονα, επικρατούσε ένα χάος στην περιοχή. Μάζες αντικείμενων είχαν μετακινηθεί χιλιόμετρα μακριά, μπάζα, βαρέλια, κουβάδες· πολλοί έψαχναν στα στενά τα αυτοκίνητά τους, που είχαν παρασυρθεί από την ορμή. Το ισόγειο του σπιτιού ήταν γυμνό από πόρτες και παράθυρα και ελάχιστα πράγματα είχαν επιζήσει στο εσωτερικό από την καταστροφή».

Όπως παρατήρησε, ένας γενικός κανόνας στα εκατοντάδες διαλυμένα σπίτια ήταν ότι από τον χείμαρρο είχαν σωθεί μόνο αντικείμενα που βρίσκονταν ψηλά σε ράφια και ντουλάπια, μέσα στα σύνθετα είτε στα πατάρια. «Πράγματα, δηλαδή, τα οποία δεν είναι αντικείμενα πρώτης ανάγκης, δεν τα χρησιμοποιείς σε καθημερινή βάση, αλλά τα κρατάς αποθηκευμένα, προφυλαγμένα – συχνά, μιλάμε για οικογενειακά κειμήλια, κουβέρτες, σεμεδάκια, σετ από ποτήρια και άλλα γυαλικά».

Κάπως έτσι, φυτεύτηκε στο μυαλό του ο σπόρος για την εικαστική εγκατάσταση που παρουσιάζεται την τρέχουσα περίοδο στο παλαιό μηχανουργείο επί της οδού Φιλομήλα στην Ελευσίνα, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας: το State of Emergency. Μια μεγάλη πλατφόρμα με γυαλικά που τρέμει από τη δόνηση, ισορροπώντας ένα βήμα πριν την καταστροφή. Ένα κινητικό γλυπτό το οποίο μεταδίδει το αίσθημα εκτάκτου ανάγκης, εκείνα τα δευτερόλεπτα που αντιλαμβάνεσαι έντρομος την καταστροφή και απορείς τι προλαβαίνεις να περισώσεις.

Το ανεπούλωτο συλλογικό τραύμα της πλημμύρας

«Θυμάμαι χαρακτηριστικά τη μητέρα μου να προσπαθεί να διασώσει ένα οικογενειακό άλμπουμ που είχε βραχεί, καθαρίζοντας τις φωτογραφίες με νερό (!) – πράγματα που δεν είχαν καμία λογική», αναφέρει ο Αθανάσιος Κανάκης. Προσωπικά αντικείμενα που ουσιαστικά δεν είχαν καμία αξία, είχαν αποκτήσει υπέρμετρη σημασία στις συνθήκες της καταστροφής. Τα αντικείμενα αυτά, εξάλλου, αποτελούσαν τα μόνα που απέμειναν από την παλιά ζωή των κατοίκων, τα μόνα που έμειναν να προσδιορίζουν την ταυτότητά τους, την ιστορία τους, το παρελθόν τους.

Αυτόματα, με υποσυνείδητο τρόπο, σαν να μετατράπηκαν σε φυλαχτά για την έννοια της σπιτικής ασφάλειας, που με βία τους αφαιρέθηκε.

Από την πρώτη στιγμή, η αλληλεγγύη αποτέλεσε το μόνο όπλο των κατοίκων και για τους επόμενους έξι-επτά μήνες, όλοι τους αναγκάστηκαν να ζήσουν ομαδικά σε συγγενείς. Τα σπίτια τους έπρεπε πρώτα να στεγνώσουν (κάτι, που χρειάστηκε μήνες) και έπειτα να γίνουν οι εργασίες αποκατάστασης. Έπρεπε, επίσης, όπως συνέβη και στο πατρικό του εικαστικού, να ληφθούν μέτρα ασφαλείας για το ενδεχόμενο επόμενης πλημμύρας – να υψωθούν μαντρότοιχοι, να ανοιχτούν δίοδοι διαφυγής του νερού, να σφραγιστούν ανοίγματα κ.ά. Περίπου δύο χρόνια χρειάστηκαν για να ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία, αλλά και πάλι η αγωνία των κατοίκων παρέμενε.

«Όλα αυτά τα μέτρα τα οποία θεωρητικά γίνονται για ένα περισσότερο ασφαλές σπίτι, τελικά καταλήγουν να σου θυμίζουν τον λόγο που κατασκευάστηκαν, σου υπενθυμίζουν τον κίνδυνο. Αγχώνεσαι μήπως και αυτά τα μέτρα δεν είναι αρκετά. Ακόμη προσπαθώ να καταλάβω πώς ένας άνθρωπος παραμένει να ζει σε έναν χώρο, όπου ακόμη και σήμερα, έξι χρόνια μετά την καταστροφή, του προκαλεί ανασφάλεια».

Μάλιστα, οι φόβοι καθόλου θεωρητικοί δεν είναι. Έξι μήνες μετά τον Ιανό, νέα πλημμύρα χτύπησε τη Δυτική Αττική, οι κάτοικοι βρέθηκαν αντιμέτωποι και πάλι με το ενδεχόμενο της βιβλικής καταστροφή, αλλά ευτυχώς το πέρασμα δεν ήταν σαρωτικό – λίγα σπίτια πλημμύρισαν. Κάτι ανάλογο επαναλήφθηκε και τώρα: τον Ιούλιο και τον Αύγουστο υπήρξαν δύο μεγάλες πυρκαγιές στη Μάνδρα και αμέσως μετά εμφανίστηκε ο οργιώδης Daniel. Ανεξάρτητα απ΄ την τελική ένταση του φαινομένου στην περιοχή, ξύπνησε κανονικά ο φόβος, η ανασφάλεια, η σκέψη «και τώρα, τι μας περιμένει;».

«Το ίδιο συμβαίνει σε κάθε καταιγίδα, που θα μαζέψει μερικά εκατοστά νερού στις αυλές». Και δεν είναι καθόλου παράλογο ότι οι πληγές μένουν ανοιχτές και ανεπούλωτες, άμα σκεφτείς ότι οι αποζημιώσεις ακόμη εκκρεμούν. «Πάρα πολλά δικαστήρια δεν έχουν καν ξεκινήσει, ακόμη και υποθέσεις σε σχέση με τις πυρκαγιές του 2018 δεν έχουν ολοκληρωθεί, πηγαίνοντας από αναβολή σε αναβολή», όπως παραθέτει ο εικαστικός.

Το ανεπούλωτο συλλογικό τραύμα είναι που διαχειρίζεται και υπογραμμίζει στο έργο του State of Emergency, χρησιμοποιώντας συμβολικά τα γυαλικά που περισώθηκαν από εκείνη τη φονική πλημμύρα στα σπίτια της Μάνδρας και της Νέας Περάμου.

Η εγκατάσταση στην Ελευσίνα

Σε μια μεγάλη μεταλλική πλατφόρμα μέσα στον βιομηχανικό χώρο του μηχανουργείου βρίσκονται ακουμπισμένα δεκάδες γυαλικά αντικείμενα δίπλα-δίπλα: μποτίλιες από κρύσταλλο, φιάλες με ψηλούς λαιμούς, ποτήρια κρασιού, καραφάκια και άλλα εύθραυστα αντικείμενα, αντίστοιχης εποχής και αισθητικής. Ταυτόχρονα, ένας αόρατος μηχανισμός προκαλεί σταθερής έντασης δόνηση στην κατασκευή, με αποτέλεσμα τα γυαλικά να τρίζουν, φλερτάροντας διαρκώς με το ενδεχόμενο της καταστροφής, το ενδεχόμενο δηλαδή να οδηγηθεί ένα κομμάτι στο χείλος της επιφάνειας και μπροστά στους επισκέπτες να πέσει και να σπάσει.

«To έργο συνιστά μια εύθραυστη μνημειακή τοπογραφία, υποκείμενη σε διαρκείς, απειλητικές δονήσεις και ευαίσθητη στις εξωτερικές δυνάμεις», όπως έχει σημειώσει εύστοχα στο συνοδευτικό κείμενο η ανεξάρτητη επιμελήτρια Χριστίνα Πετκοπούλου. Είναι μια έκθεση-καταστροφή, μια εγκατάσταση η οποία διαμορφώθηκε επάνω σε ένα λεπτό σημείο ισορροπίας, μεταφέροντας έτσι «τη στιγμή της κήρυξης εκτάκτου ανάγκης, όταν τα υπόλοιπα φυσικά στοιχεία αποτελούν απειλή για το ανθρώπινο, όταν ο οικείος χώρος μεταμορφώνεται σε πεδίο απειλής».

Στο χρονολόγιο της πορείας του ταλαντούχου εικαστικού –επιλεγμένου για υποτροφία στο SNF Artworks το 2022, αλλά και για μια σειρά από residencies στο εξωτερικό παλιότερα–, το έργο State of Emergency αποτελεί το τέλος μιας σειράς έργων που είχε ξεκινήσει το 2018, επάνω στην έννοια του σπιτιού και της καταστροφής, επάνω στο δίπολο οικείος-ανοίκειος.

«Κατάλαβα ότι με ενδιέφερε περισσότερο να μιλήσω για τη νέα συλλογική επανερμηνεία του χώρου, που αναγκάστηκαν να κάνουν οι κάτοικοι σε αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες», όπως εξηγεί, και το γυαλί αποτελούσε το πιο ιδανικό εργαλείο, λόγω της εύθραυστης φύσης του. Και δεδομένου ότι τον τελευταίο χρόνο βρέθηκε να διαμένει τον περισσότερο καιρό στην Αθήνα, είχε την ευκαιρία να αναπτύξει το πρότζεκτ όπως το είχε σκεφτεί, σε συνεργασία με κατοίκους των πληγέντων περιοχών.

Ζήτησε δηλαδή από συγγενείς, φίλους και γνωστούς να του παραχωρήσουν για το έργο ένα γυαλικό που να είχε σωθεί στο σπίτι τους από την πλημμύρα του 2017, με το ενδεχόμενο να καταστραφεί στην έκθεση. Τα αυθεντικά αυτά αντικείμενα συμπληρώθηκαν από γυαλικά περισυλλεγμένα από υπαίθριες αγορές της Αθήνας και το Κρεμς της Αυστρίας, ώστε να ολοκληρωθεί το σώμα του έργου.

Για τον Αθανάσιο Κανάκη, αυτή ήταν μια «συμβολική χειρονομία που εμπεριέχει έμμεσα τη διαδικασία του να μοιράζεσαι το τραύμα» και ότι τελικά κάθε αντικείμενο αντιπροσωπεύει τη φωνή του κατοίκου επάνω στο τρεμάμενο τραπέζι. Στα δικά μου μάτια, από την άλλη, η κίνηση αυτή προσομοιάζει πιο πολύ με το κόψιμο του ομφάλιου λώρου. Κάποια τραύματα δεν επουλώνονται, απλά θάβονται.

***

INFO

State of Emergency
Σύλληψη / Εγκατάσταση: Αθανάσιος Κανάκης
Κείμενο: Χριστίνα Πετκοπούλου
Εκτέλεση παραγωγής: WILD REEDS
Συντονισμός έργου: Ζωή Μoυτσώκου – Διεύθυνση Σύγχρονης Τέχνης 2023 Ελευσίς

Ημερομηνίες: Έως 1 Οκτωβρίου, 2023
Χώρος: Φιλομήλα 3 (Καραϊσκάκη & Κανελλοπούλου, Ελευσίνα)
Ωράριο λειτουργίας:
Τετάρτη έως Παρασκευή, 17.00 – 21.00
Σάββατο & Κυριακή, 11:00 – 14:00 & 17.00 – 21.00

Είσοδος ελεύθερη

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

LIFE

Η επόμενη ημέρα στη Θεσσαλία