Στέγη και Εθνικό Αστεροσκοπείο βάζουν μπροστά τις μηχανές του καιρού μας
Πήγαμε στην έκθεση Weather Engines και βρεθήκαμε ενώπιον ενός δυστοπικού αλλά πολύ πραγματικού κόσμου: αεροπλάνα ρίχνουν μαζικά σπόρους, αλπικοί παγετώνες μετατρέπονται σε ατραξιόν, ενώ άγρια πλαστικά μανιτάρια φυτρώνουν στον λόφο της Πνύκας.
- 4 ΑΠΡ 2022
Ένα λεπτό χρειάστηκε, όσο για να ανεβούμε από την Πνύκα στο Αστεροσκοπείο, και ο αέρας είχε αλλάξει. Πεύκα και θάμνοι ύψωναν έναν τοίχο προστασίας από τη σκόνη που πλανιόταν στην ατμόσφαιρα απ’ το πρωί. Φούσκωνες το στήθος σου με βαθιές ανάσες, μέχρι να νιώσεις εκείνο το μούδιασμα απ’ το οξυγόνο. Σαν καλοκαίρι. Η φασαρία είχε σβήσει τελείως. Ένας γκιώνης κράταγε αντ’ αυτής τον ρυθμό, σε χαμηλό τέμπο.
Λίγα μέτρα πριν την είσοδο του κομψότατου Εθνικού Αστεροσκοπείου, του πρώτου ερευνητικού ιδρύματος της πόλης, με έτος γέννησης το 1842, το μυαλό και τα μάτια είχαν καθαρίσει αρκετά, ώστε να παρατηρήσεις μια μικρή λεπτομέρεια, που είχε ξεφυτρώσει υπαινικτικά: επάνω σε έναν μεγάλο βράχο, ανάμεσα στα κενά και τις κόγχες, είχαν ξεμυτίσει άγρια μανιτάρια σε χρώμα φούξια. Είναι εκτυπωμένα από λιωμένο πλαστικό και η εικαστικός Kat Austen που έφτιαξε τα καλούπια διαθέτει δωρεάν τα μέτρα σε όποιον θέλει να «καλλιεργήσει» 3D printed μύκητες σπίτι του.
Πόσο καιρό θα ζήσει αυτή η αποικία; Σχεδόν για πάντα και σίγουρα πολύ περισσότερο από τον εκτροφέα τους. Πόσο σχετική είναι τελικά η έννοια του χρόνου, όταν δεν μιλάμε για εμάς τους ανθρώπους αλλά για τον κόσμο που μας γέννησε και μας περιβάλλει; Όταν μιλάμε για το φυσικό περιβάλλον, τη Γη, τις θάλασσες, τα βουνά ή τους άλλους πλανήτες; Πεθαίνουν ποτέ όλα αυτά ή απλά μεταλλάσσονται; Για το πλαστικό, λέει μια έρευνα του 2021, έχουν βρεθεί ένζυμα σε έντομα που το καθιστούν βρώσιμο. Μια μάχη προσαρμογής είναι που πάντα θα συμβαίνει.
Στο παρατηρητήριο της πόλης
«Το περιβάλλον αποτελεί συν τοις άλλης πεδίο διαμάχης, συγκρούσεων και κυριαρχίας», παρατηρεί ο επιμελητής Jussi Parikka, προτού παρουσιάσει το φιλμ της ομάδας Geocinema μέσα στη βιβλιοθήκη-κόσμημα του Εθνικού Αστεροσκοπείου, που είναι εκτάκτως ανοιχτή για το κοινό, λόγω της έκθεσης. Τα ράφια φτάνουν μέχρι επάνω με σκαλισμένες ροκοκό γραμμές, ενώ ανάμεσα στα δερματόδετα συγγράμματα και τα σπάνια τεύχη του 19ου αιώνα, μια μεγάλη οθόνη προβάλλει ένα τύπου οπτικό δοκίμιο-ντοκιμαντέρ με παρατηρητήρια στην Κίνα από διαφορετικές εποχές. Δορυφόροι, ραντάρ, κύκλοι έκλειψης.
«Είναι ιστορίες παρατήρησης», εξηγεί ο επιμελητής, ο οποίος κατά την κινηματογράφηση του έργου βρισκόταν μαζί με τους καλλιτέχνες στο Πεκίνο. «Ανέκαθεν το να παρατηρούμε τον πλανήτη, τον καιρό κλπ ήταν ο τρόπος να προβλέπουμε το μέλλον».
Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση του Αστεροσκοπείου, που επιλέχθηκε σοφά ως παράλληλος χώρος για την έκθεση σύγχρονης τέχνης Weather Engines της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση, σε επιμέλεια Δάφνης Δραγώνα και Jussi Parikka (θα τρέχει έως 15 Μαΐου με ελεύθερη είσοδο και προκράτηση).
«Το Αστεροσκοπείο οικοδομήθηκε τόσο γρήγορα για να παρέχει δύο βασικές υπηρεσίες στο κοινό», αναφέρει η Φιόρη-Αναστασία Μεταλληνού, αστρονόμος και υπεύθυνη των πολιτιστικών δράσεων στο Εθνικό Αστεροσκοπείο.
«Πρώτον, για να υπολογίζει τη βασική ώρα Ελλάδος: μέχρι τη δεκαετία του ’50, βλέπαμε από εδώ τη θέση των σωμάτων στον ουρανό και χρησιμοποιώντας ένα ειδικό όργανο, τη σφαίρα του χρόνου, δίναμε σήμα στις δώδεκα το μεσημέρι – τότε το έβλεπε η εκκλησία της μητρόπολης και χτύπαγε την καμπάνα, οπότε όσοι είχαν ρολόγια, γύρναγαν σωστά τους δείκτες».
» Και η δεύτερη υπηρεσία του Αστεροσκοπείου, απόλυτα απαραίτητη και αναγκαία, ήταν οι μετεωρολογικές προβλέψεις: προτού αναλάβει η ΕΜΥ, το κέντρο για τη μελέτη των ατμοσφαιρικών συνθηκών για τις προβλέψεις βρισκόταν εδώ».
Χωρίς τη μετεωρολογία δεν θα υπήρχε αγροτική ανάπτυξη. Ολόκληρα ταξίδια τυχαίνει να ματαιώνονται απ’ τον καιρό, ακόμη και στις μέρες μας. Φτιάχνουμε το πρόγραμμά μας καθημερινά βάσει του καιρού, της ζέστης, της βροχής. Το περιβάλλον είναι πάντα εκεί και καθορίζει τη ζωή μας, ακόμη κι αν το ξεχνάμε. Μια αφρικανική σκόνη έρχεται κάθε τόσο για την υπενθύμιση.
Γιατί ασχολούμαστε με τον καιρό;
«Ο καιρός είναι κάτι από το οποίο δεν μπορούμε να ξεφύγουμε, είναι στην ουσία ο τρόπος που καταλαβαίνουμε την κλιματική αλλαγή στο ίδιο μας το σώμα», λέει η Δάφνη Δραγώνα, εξηγώντας τη λογική πίσω από την έκθεση Weather Engines, με επίκεντρο το περιβάλλον, την κλιματική κρίση και τη θέση μας μέσα σ’ αυτό.
«Οι μηχανές καιρού, όπου αναφέρεται ο τίτλος, ερμηνεύεται μέσα από τρεις κατευθύνσεις στην έκθεση: Α. αφενός, ο καιρός λειτουργεί ως ένα δυναμικό σύστημα που βασίζεται σε στοιχεία και αριθμούς (πχ θερμοκρασία, υγρασία, πίεση του αέρα κοκ), οπότε βλέπουμε τον πλανήτη ως έναν υπερ-οργανισμό με τις δικές του «μηχανές», Β. αφετέρου, αναφερόμαστε στη λεγόμενη «γεωμηχανική» και την ανάγκη γενικότερα του ανθρώπινου είδους να ελέγξει, να προβλέψει και τελικά να χειριστεί τον καιρό, και Γ. σε ένα μεταφορικό πλαίσιο, υπάρχουν οι καιροί που παράγουμε ως κοινωνία, είτε οι καιροί που καλούμαστε να υποφέρουμε».
Το χώμα έως και το υπέδαφος, τα νερά, οι λίμνες, τα ποτάμια, τα νησιά, οι βράχοι, η βροχή και οι άνεμοι είναι οι βασικοί πρωταγωνιστές στο Weather Engines, αλλά με τρόπο απρόβλεπτο, συχνά πολιτικό και αιχμηρό. Καλλιτέχνες στην πλειοψηφία τους από το εξωτερικό, οι οποίοι δουλεύουν πάνω στο περιβάλλον και τα στοιχεία της φύσης, παρουσιάζουν νέες ή πρόσφατες παραγωγές, σε δύο τοποθεσίες: στο υπόγειο της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση και στο Εθνικό Αστεροσκοπείο, τόσο μέσα όσο και έξω από το κτίριο.
Τα περισσότερα έργα βρίσκονται στο μεταίχμιο τέχνης και επιστήμης, αφού η έκθεση συνδέεται με το Studiotopia, ένα ερευνητικό πρόγραμμα με ευρωπαϊκούς πόρους, όπου εικαστικοί μπαίνουν σε εργαστήρια για research-based πρότζεκτ.
Έτσι διαμορφώνεται και η ταυτότητα της έκθεσης που παρουσιάζεται σήμερα στο κοινό, ύστερα από δύο χρόνια δουλειάς, συνοδεία μιας έντυπης έκδοσης με τίτλο «Λέξεις για τον καιρό: Ένα γλωσσάρι» – μια πολιτική ανάγνωση της οικολογίας μέσα από τις λέξεις, όπως αερολύματα, γεωδιαμόρφωση και συμπύκνωση.
Τι θα δείτε στη Στέγη
Ο βασικός κορμός του Weather Engines, δηλαδή οι περισσότερες συμμετοχές, περιμένουν τον επισκέπτη στο υπόγειο της Στέγης. Κουρτίνες κρέμονται από ψηλά, σε κυματιστή διάταξη, διαχωρίζοντας τον ενιαίο χώρο με καμπύλες, ενώ οι οθόνες και τα λίγα γλυπτά αποτελούν τη βασική πηγή φωτός μες το σκοτάδι.
Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ζωντανεύει ένας κόσμος τόσο δυστοπικός όσο και πραγματικός: μικρά αεροπλάνα πετάνε πάνω από χωράφια ρίχνοντας μαζικά σπόρους, αυτόματα οχήματα με αισθητήρες μετράνε τη ρύπανση στη θάλασσα, ενώ η ομίχλη στα εδάφη του Αμαζονίου προδίδει χημικά και όχι υγρασία.
Σε αυτόν τον κόσμο, οι χώρες του Βορρά ευθύνονται για τη συντριπτική πλειοψηφία των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα συνολικά, όπως αποτυπώνει γλαφυρά η 3D εκτύπωση Carbon Topologies, ένας αλπικός παγετώνας έχει μετατραπεί σε τουριστικά ατραξιόν και τα έντομα αποκαλύπτονται ως οι καλύτεροι καταγραφείς big data. Πόσο απέχει η σημερινή πραγματικότητα της Δύσης με την εποχή και τις κουλτούρες που ήταν συνυφασμένες με τον ανιμισμό, όπως η περίπτωση των Μαορί, που θεωρούσαν τα στοιχεία της φύσης προγόνους των οικογενειών τους;
Κυρίως φιλμ αλλά και εγκαταστάσεις, γλυπτικές και ηχητικές, όπως και ένα ζωντανό γλυπτό –μια αποικία από μύκητες σε ένα δωμάτιο του καλλιτέχνη Matthias Fritsch– πραγματεύονται τα φυσικά φαινόμενα και στοιχεία, σε σχέση με την πλανητική κρίση, θέτοντας ερωτήματα του καιρού μας. Ενός καιρού υψηλών και ραγδαίων εξελίξεων, τεχνολογικής κυριαρχίας και μη αναστρέψιμων καταστροφών.
Για κλείσιμο, παραθέτουμε την κατακλείδα των δύο επιμελητών από τη συνοδευτική έκδοση.
«Το ερώτημα, αν μας αξίζει ο καιρός, δεν είναι μια κραυγή ενός τρελού που βρίσκεται στο έλεος του καιρού αυτού, αλλά ένα πολιτικό ερώτημα: σε τι είδους ατμόσφαιρα αξίζουμε να ζούμε και να αναπνέουμε; Πώς παρεμβαίνουμε και τροποποιούμε τις συνθήκες πάνω στο δέρμα μας ώστε να κάνουμε τον κόσμο, τον καιρό κάπως πιο ανεκτό;».
Συμμετέχουν: Kat Austen, Anca Benera & Arnold Estefan, Felipe Castelblanco, Kent Chan, Coti K., Denise Ferreira da Silva & Arjuna Neuman, Design Earth, Matthias Fritsch, Geocinema, Abelardo Gil-Fournier & Jussi Parikka, Alexandra Daisy Ginsberg, Hypercomf, Λητώ Κάττου, Ζήσης Κοτιώνης, Manifest Data Lab, Barbara Marcel, Matterlurgy, Πέτρος Μώρης, Sybille Neumeyer, Αφροδίτη Ψαρρά & Audrey Briot, Susan Schuppli, Rachel Shearer & Cathy Livermore, Στεφανία Στρούζα, Superflux, Πάκυ Βλασσοπούλου, Thomas Wrede.
Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από τη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση και τον φωτογράφο Stelios Tzetzias.
