Στη θρυλική Πεταλούδα με μια έκθεση σύγχρονης τέχνης
Επισκεφθήκαμε το Φαινόμενο της Πεταλούδας στο εμβληματικό εργοστάσιο του Κηφισού και μιλήσαμε με τον επιμελητή και υπεύθυνο για το πρότζεκτ, Κώστα Πράπογλου.
- 27 ΣΕΠ 2023
Είναι απόγευμα και στα έγκατα του εργοστασίου της λεωφόρου Κηφισού, στην υπόγεια πτέρυγα που κανονικά βρίσκονται οι αποθήκες και πηγαινοέρχονται κλαρκ φορτώνοντας τα νήματα για πακετάρισμα, παρατηρώ μια οικοδομική κολώνα που διαφέρει από όλες τις άλλες. Είναι η μόνη που δεν είναι «γυμνή»: το οπλισμένο σκυρόδεμα έχει καλυφθεί από μια παχιά στρώση χοντρόκοκοκκου αλατιού, σαν φυσική επένδυση όπως εκείνες που διαμορφώνει το κύμα στα βράχια των αλυκών, έπειτα από χρόνια «δουλειάς». Στη βάση αυτής της κολώνας, θραύσματα από το λευκό καρύκευμα έχουν σχηματίσει βουναλάκια.
Λάμψη – είναι μια στήλη άλατος.
Η εγκατάσταση ανήκει στην εικαστικό Κλαίρη Τσαλουχίδη – Χατζημηνά και με περιεκτικό τρόπο μεταφέρει το αίσθημα μέσα στο εργοστάσιο του Κηφισού με το σήμα της Πεταλούδας. Κάποτε, εδώ ήταν τα «κεντρικά» της παντοδύναμης κλωστοβιομηχανίας του Ελευθέριου Μουζάκη που απασχολούσε συνολικά έως και 1.500 εργαζόμενους σε εννιά μονάδες παραγωγής με βάρδιες πρωί-βράδυ. Αλλά εδώ και χρόνια, το εργοστάσιο στον Κηφισό αποτελεί το μοναδικό της «χρυσής κλωστής» που παραμένει σε λειτουργία, έχοντας λίγο περισσότερα από 100 άτομα δυναμικό.
Τα λιωμένα από το περπάτημα σκαλοπάτια στα κλιμακοστάσια, οι σειρές από μηχανήματα που περιμένουν καρτερικά μια παραγγελία, αλλά και η απίστευτα μεγάλη εξειδίκευση στο νήμα που ανακαλύπτεις όσο περπατάς τις πτέρυγες, για να βγαίνει το «γλασέ», το «μερσεριζέ» κι οι υπόλοιποι εκατοντάδες κωδικοί που εφοδίαζαν τις προηγούμενες δεκαετίες τα ελληνικά νοικοκυριά, είναι –μεταφορικά– το αλάτι αυτής της ιστορίας. Ένα σύμβολο για το πονεμένο πάγωμα της βιομηχανίας στη χώρα.
Πώς φτάσαμε ως εδώ;
Όπως μου εξηγεί ο επιμελητής και υπεύθυνος για τη σύλληψη του πρότζεκτ Κώστας Πράπογλου, «τα πράγματα γύρω μας μπορεί να φαίνονται τυχαία, αλλά στην ουσία δεν είναι». Το όνομα της εμβληματικής βιομηχανίας οδήγησε στον τίτλο και τον θεωρητικό πυρήνα της εικαστικής έκθεσης: «Το Φαινόμενο της Πεταλούδας». Το γνωστό υποθετικό παράδειγμα, δηλαδή, που μεταφέρει την ιδέα ότι κάθε πράξη στο παρόν, όσο μικρή κι αν είναι, πρόκειται αναπόφευκτα να επιφέρει μια αλυσίδα αλλαγών στο διηνεκές του μέλλοντος. Και για να το δούμε ανάποδα, κάθε τωρινό συμβάν είναι αποτέλεσμα του παρελθόντος.
Τον ρωτάω εάν είναι κάπως μονοσήμαντος ή απλοϊκός ο ντετερμινισμός στις μέρες μας.
«Μα, κάθε άλλο», μου απαντά, αναφερόμενος στις θεωρίες του χάους και της κβαντομηχανικής που περιλαμβάνει. «Και η ίδια η ιστορία του Μουζάκη είναι ένα παράδειγμα, άλλωστε». Ένα δαιμόνιο επιχειρηματικό μυαλό που ξεκίνησε από το μηδέν, διωγμένος από τη Μικρά Ασία με την οικογένειά του, που αν δεν είχε συγκρουστεί με τον εργοδότη του, ίσως ποτέ να μην αποφάσιζε να οικοδομήσει τη δική του επιχείρηση και έτσι δεν θα γεννιόταν ποτέ ο κολοσσός της Πεταλούδας.
«Και κάτι ακόμα: εάν δεν υπήρχε μεταπολεμικά η ανάγκη να δημιουργηθεί βιομηχανική ζώνη στον Κηφισό, δε θα υπήρχε εκεί ο Μουζάκης και έτσι δε θα μιλούσαμε τώρα για την έκθεση».
Το πρωί εργοστάσιο, το βράδυ έκθεση
Η επιμελητική ταυτότητα του Πράπογλου είναι πάνω-κάτω γνωστή, μετά τις εκθέσεις-blockbuster στο Δαφνί: ακολουθώντας μια διαδικασία ανάλογη με του αρχαιολόγου (πράγμα το οποίο εξάλλου έχει σπουδάσει, πέρα από την αρχιτεκτονική), ξεθάβει χώρους πρακτικά απρόσιτους στο κοινό, χώρους σε παρακμή ή πλήρως εγκαταλελειμμένους, με υψηλό συμβολισμό και ενδιαφέρον. Ο κυριολεκτικός και μεταφορικός άξονας πάνω στον οποίον κινείται τα τελευταία χρόνια είναι η Ιερά Οδός.
Κάπως έτσι είχε μπει και το εργοστάσιο του Μουζάκη στο οπτικό του πεδίο. Μέχρι που την περσινή χρονιά, κατά σύμπτωση, γνώρισε τον εγγονό Τζον Πολ Γκάγκνουμ της οικογένειας Μουζάκη, ο οποίος εκείνη την περίοδο είχε αναλάβει χρέη προέδρου στην εταιρεία. Το φαινόμενο της πεταλούδας, όπως έπειτα θα αποδεικνυόταν, λειτούργησε, και τον Δεκέμβριο του ‘22 ο επιμελητής βρέθηκε πρώτη φορά μέσα στις εγκαταστάσεις του Κηφισού, αρχίζοντας τη φάση της υλοποίησης.
Η πρώτη και κυριότερη πρόκληση που είχε να αντιμετωπίσει, κάτι που δεν είχε κληθεί να διαχειριστεί ξανά, ήταν ότι τα έργα θα έπρεπε να στηθούν και να παραμείνουν προς θέαση μέσα στις πτέρυγες του εργοστασίου, ενώ τα πρωινά θα συνεχίζεται κανονικά η δουλειά των εργατών.
Πώς έγινε αυτό πράξη;
«Με πολλή μελέτη», μου απαντάει. «Πέρασα πολύ χρόνο στο εργοστάσιο, παρατηρώντας τις ροές των εργατών – να δω ποια είναι τα σημεία που δεν θα εμποδίζουμε, ούτε θα μας εμποδίζουν, ποια μηχανήματα ανάβουν και ποια όχι, για να βρούμε τελικά έναν τρόπο να συνυπάρξουν οι δύο αυτοί κόσμοι». Όπως μου εξηγεί, χωρίς τη βοήθεια από τους εργαζομένους της εταιρείας, θα ήταν μάλλον αδύνατο να βρεθεί αυτή η χρυσή τομή. «Έχω να πω ότι τέτοια προθυμία δεν έχω ξανασυναντήσει. Δεν είναι μόνο ότι μας σεβάστηκαν, μας αγκάλιασαν».
Οι βάρδιες ξεκινούν το πρωί και τελειώνουν στις τρεις το μεσημέρι.
«Την περίοδο που στήναμε την έκθεση, θυμάμαι, μαζεύονταν πρωί-πρωί μπροστά απ’ τα έργα, πριν φτάσουμε εμείς, και συζητούσαν, έκαναν τις δικές τους αναλύσεις για το τι μπορεί να συμβολίζουν. Και από όταν άνοιξε η έκθεση θα δεις ότι το πρωί έρχονται να δουλέψουν και το απόγευμα επιστρέφουν ως επισκέπτες μαζί με τις οικογένειές τους, τους φίλους τους». Τα πρόσωπα που είδα κατά τη διάρκεια της δικής μου επίσκεψης ήταν χαρούμενα, περήφανα.
«Πρώτη φορά συνέβη κάτι τέτοιο και έχουν ενθουσιαστεί, γιατί αυτό που πίστευαν ότι ήταν ανούσιο, μια δουλειά του μεροκάματου, είδαν ότι τελικά ενδιαφέρει τον κόσμο, ότι αξίζει».
Μια συγκλονιστική αποκάλυψη
Ο μόχθος είναι ο αόρατος πρωταγωνιστής αυτής της έκθεσης.
Τα νερά που ίσως πετύχεις στην πτέρυγα των βαφείων είναι όσα λίγα απέμειναν και δεν έχουν εξατμιστεί από την πρωινή βάρδια. Σε συνθήκες εργασίας, εκεί μέσα κάνει τρομερή ζέστη, υπάρχουν καπνοί, ενώ καρότσια πηγαινοέρχονται μεταφέροντας τα βαμμένα νήματα, και το πάτωμα όλο είναι καλυμμένο από νερό – ευτυχώς, έχουν καταργηθεί πλέον τα τοξικά χρώματα, οπότε οι εργάτες δεν έχουν να διαχειριστούν και την ανυπόφορη μυρωδιά που ίσχυε παλιότερα στα βαφεία του Μουζάκη, όπως έμαθα από αφηγήσεις.
«Το νερό είναι ο παλαιότερος ταξιδιώτης και ο πιο σοφός», αφηγείται η οθόνη με το βίντεο της Ιρανής εικαστικού Kiana Honarmand, δείχνοντας δυο χέρια να πλένονται αδιάκοπα, όπως κάθε εργάτης θα κάνει μετά τη βάρδια του. Η σύλληψη του έργου βασίζεται στην ποιητική θεώρηση ότι το νερό αποτελεί τον μάρτυρα της αδιάκοπης συνέχειας-ροής μέσα στον χρόνο. Το νήμα της χρονικότητας επανέρχεται σε διάφορα σημεία μέσα στην έκθεση. Είναι η έννοια της «αλληλοσυνδεσιμότητας» στην οποία παραπέμπει το φαινόμενο της πεταλούδας, άλλωστε.
Πρόκειται για μια διαδρομή-εμπειρία διάρκειας τουλάχιστον δύο ωρών: Ο επισκέπτης έχει να εξερευνήσει περισσότερα από 10.000 τ.μ., κατεβαίνοντας σε κάποια φάση στο υπόγειο και διασχίζοντας τελικά την απόσταση μέχρι την απέναντι πτέρυγα κάτω από τη γη. Μέσα στους διαδρόμους, τις αποθήκες αλλά και τις αίθουσες με τα θηριώδη μηχανήματα, σε επαρκή απόσταση το ένα από το άλλο ώστε να «αναπνέουν» και να ξεδιπλώνουν στο μέγιστο το δυναμικό τους, υπάρχουν τα έργα 41 εικαστικών.
Σχεδόν όλα είναι νέες παραγωγές, δουλεμένες έπειτα από επισκέψεις των εικαστικών στο εργοστάσιο. Μάλιστα, για τα ονόματα που ήρθαν από εξωτερικό, «ήταν σαν residency – δούλεψαν έναν μήνα και μετά παρήγαγαν το έργο».
Το προνόμιο αυτό δε συνηθίζεται και, βεβαίως, αποτυπώνεται στο αποτέλεσμα.
Γι’ αυτό και προσλαμβάνεις την επίσκεψη στο εργοστάσιο του Μουζάκη σαν μια συγκλονιστική αποκάλυψη: μια αποκάλυψη που δεν αφορά μόνο τον υποβλητικό βιομηχανικό χώρο, αλλά τον εαυτό σου και το παρελθόν σου. Το αίσθημα της μεταμόρφωσης, όπως θα το αισθανθείς απορροφημένος μπροστά στις διαφάνειες της Μαριάννας Στραπατσάκη, όσο εκείνες στροβιλίζονται και από μέσα τους γεννιέται το γοητευτικό, φτερωτό έντομο.
***
INFO
Το Φαινόμενο της Πεταλούδας
Εργοστάσιο Μουζάκης – Πεταλούδα (Λεωφόρος Κηφισού 41)
Έως 22/10
Ωράριο λειτουργίας: Πέμπτη-Κυριακή 15:30-20:30
Είσοδος ελεύθερη
επιμέλεια + concept design: Δρ Κώστας Πράπογλου
Συμμετέχουν
Εοζέν Αγκοπιάν, Λυδία Ανδριώτη, Christina Anid, Άννα Αντάρτη, Κλίτσα Αντωνίου, Ruth Asawa, Orit Ben Shitrit, Robert Cahen, Irene Carvajal, Ειρήνη Γκόνου, Susan Daboll, Λυδία Δαμπασίνα, Σοφία Ζαράρη, Ελένη Ζούνη, Michal Heiman, Kiana Honarmand, Pushpakaran Kadappath, Αννίτα Καλημέρη, Μαριάννα Κωνσταντή, Μαρία Λοϊζίδου, Ηλιοδώρα Μαργέλλου, Δέσποινα Μεϊμάρογλου
