Το ΕΜΣΤ τα βάζει με την αλαζονεία του ανθρώπινου είδους
Επισκεφθήκαμε το ανανεωμένο ΕΜΣΤ και μιλήσαμε με τους νέους «πρωταγωνιστές» που εκθέτουν στους ορόφους, ανατρέποντας με τα έργα τους κυρίαρχες αφηγήσεις γύρω από τα ζώα, την ανωτερότητα του ανθρώπινου είδους και την ηθική ακεραιότητα της Δύσης.
- 4 ΑΠΡ 2025
Θυμάμαι μία ιστορία που κυκλοφορούσε παλιά με τη μορφή ανέκδοτου, όπου ρωτούσαν ένα μικρό παιδί από πού παίρνουμε το γάλα και εκείνο εντελώς φυσικά απαντούσε, από το σούπερ μάρκετ. Ένα παιδί επόμενης γενιάς ενδέχεται να κατονομάζει απλώς κάποια απ’ τις γνωστές υπηρεσίες ντελίβερι που λογικά θα κυριαρχήσουν και στον εφοδιασμό των τροφίμων, ενώ αν έχει όντως αποκτήσει την εικόνα του αρμέγματος στο μυαλό του, πάει να πει ότι κάτι πολύ περίεργο συνέβη στον αλγόριθμο του TikTok.
Με τις υπάρχουσες συνθήκες, αλλάζει αθόρυβα και το πώς βλέπουμε την ύπαρξη των ζώων. Ερευνητές προειδοποιούν ότι ανάμεσα στις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης κρύβεται και η περαιτέρω αποξένωση του ανθρώπου από τα ζώα, με κίνδυνο να ενταθεί το μέγεθος της εκμετάλλευση εις βάρος τους, όσο παραμένει ως σταθερά το πρίσμα του σπισισμού, ότι δηλαδή εμείς είμαστε τα ανώτερα και πιο ευφυή όντα στον πλανήτη, και έτσι δικαιούμαστε να εξουσιάζουμε τη γήινη διαβίωση για τις ανάγκες μας. Ενώ, στην ουσία, η μοναδικότητά μας έγκειται στο ότι κανένα άλλο είδος δεν καταστρέφει το «σπίτι» όπου κατοικεί.
Μήπως είναι η ώρα να αναλογιστούμε εάν αυτό το δικαίωμα πέρα από πλασματικό είναι και αυτοκαταστροφικό; «Εάν θέλουμε πράγματι να επανεξετάσουμε την ανθρωπόκαινο εποχή, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τον προβληματισμό γύρω από τον περιθωριοποιημένο ρόλο των ζώων στην κοινωνία σήμερα», ανέφερε κατά τη διάρκεια πρόσφατης συνέντευξης Τύπου η διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, δίνοντας μια πρώτη γεύση από τη θεματική του νέου εκθεσιακού κύκλου που θα τρέξει το μουσείο, με στόχο την ανάπτυξη ενός διαλόγου ηθικών και φιλοσοφικών προεκτάσεων για τα δικαιώματα των ζώων και τα ζητήματα φροντίδας του πλανήτη.
Αποκορύφωμα θα αποτελέσει μια μεγάλης παραγωγής σπονδυλωτή έκθεση η οποία θα καταλάβει όλους τους ορόφους του μουσείου τον Μάιο, με τίτλο Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; Δικαιοσύνη για τις μη ανθρώπινες ζωές, ενώ τα πρώτα «κομμάτια» της εγκαινιάζονται τώρα ως αυτόνομα, λειτουργώντας έτσι σαν πρελούδιο και βάζοντας τους επισκέπτες στο κλίμα από τα πρώτα κι όλας βήματα στο ισόγειο, μετά την είσοδο.
Εκεί βρίσκεται η καρτουνίστικη τοιχογραφία-πομπή του Kasper Bosmans, που αρχίζει με την εξής σκηνή: δύο γυαλιστερά μάτια αιλουροειδούς πίσω από κάγκελα δίπλα σε ένα λούτρινο αρκουδάκι – μία αντιπαραβολή για τους κατασκευασμένους ρόλους που αποδίδουμε στα ζώα ώστε να εκπληρώνουν τις ανάγκες μας. Όλο το έργο Θολό Βλέμμα (ανάθεση ΕΜΣΤ), έκτασης περίπου 30 μ. με διάφορες εικονογραφημένες αναπαραστάσεις όπου τα ζώα έχουν αναχθεί σε θέαμα, αποτελεί ένα σχόλιο για τη διαχρονική εργαλειοποίησή τους, σε αντίθεση με την προαστική εποχή όπου υπήρχε «μια αμοιβαία κατανόηση και ένα βλέμμα σεβασμού προς τα ζώα», όπως σχολίασε ο καλλιτέχνης.
Βασική αφετηρία στάθηκε το φιλοσοφικό δοκίμιο του John Berger για την αντικειμενοποίηση των ζώων (απ’ όπου δανείζεται τον τίτλο Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; και η επικείμενη έκθεση), δημοσιευμένο το 1980 αλλά ταυτόχρονα αμείωτα επίκαιρο μέχρι σήμερα, σε μία εποχή όπου πέραν όλων των άλλων οι πλατφόρμες είναι γεμάτες λογαριασμούς με υιοθετημένα σέρβαλ, αλεπούδες και άλλα μη οικόσιτα κανονικά είδη, προσθέτοντας ακόμη μία μορφή εξωτικισμού και κυριαρχίας έναντι στο ζωικό βασίλειο.
Αποδόμηση της ανθρωποκεντρικής ιεραρχίας
Από την απαρχή του δυτικού πολιτισμού, «δημιουργήσαμε τον κόσμο σαν ένα είδος human project, τοποθετώντας τον εαυτό μας στο επίκεντρο και διώχνοντας όλα τα υπόλοιπα είδη μακριά, για να διατηρήσουμε την κυριαρχική μας θέση στον πλανήτη», επισημαίνει η καταξιωμένη εικαστικός Emma Talbot, απαντώντας για τη μεγάλη σαγηνευτική εγκατάσταση που ανέπτυξε για το ΕΜΣΤ (Άνθρωπος/Φύση, 2025), σε μία ευρύτερη απόπειρα να εισέλθει στο μυαλό των ζώων και να εκφράσει την πραγματικότητα μέσα από τα δικά τους μάτια, τις δικές τους αισθήσεις.
Μέσα από τρία διαφορετικά αλλά αλληλένδετα έργα –μία μνημειώδης υφαντουργική εγκατάσταση από ζωγραφισμένο μετάξι σε έντονα χρώματα, ένα γλυπτό-Χίμαιρα από μαλλί και ένα βίντεο animation–, υπογραμμίζει το ίδιο μήνυμα: άνθρωπε, δεν είσαι κάτι περισσότερο από ακόμη ένα κομμάτι αυτού εδώ του πλανήτη. Ο κόσμος που φτιάξαμε τους φαίνεται τοξικός, παράλογος, άρρωστος.
Για να προσεγγίσει κριτικά τα ανθρώπινα συμπλέγματα γύρω από τους ζωικούς οργανισμούς, η Talbot ανασύρει δαιμονοποιημένα υβριδικά πλάσματα της μυθολογίας, οπτικοποιώντας παράλληλα τα παλλόμενα αισθητηριακά κύματα που είναι σε θέση να συλλάβουν μέσα από τις οξυμένες τους αισθήσεις, όπως τα μαγνητικά επίπεδα ή τους υπερηχητικούς ήχους και τις λεπτές οσμές. Θέλησε με αυτόν τον τρόπο να τονίσει ότι υπάρχουν ικανότητες τις οποίες κατέχουν συγκεκριμένα είδη ζώων, αλλά όχι ο άνθρωπος, «παρότι συνεχίζουμε να πιστεύουμε ότι είμαστε το πιο ανεπτυγμένο είδος στην εξελικτική πορεία».
Έτσι, αποδομεί την ανθρώπινη αλαζονεία, την ιεραρχία των ειδών και γενικά όλα τα στερεότυπα που διαχρονικά υφαίνουν τον «γόρδιο δεσμό ανθρώπου-φύσης», όπως περιγράφεται και από τον τίτλο της έκθεσης, αλλά το κάνει με έναν τρόπο φωτεινό, πολύχρωμο, λυτρωτικό – κάτι που ανατρέπεται εντελώς επόμενη έκθεση σχετική με τα ζώα που εγκαινιάστηκε στο ΕΜΣΤ.
Μεταφερόμαστε στο υποβλητικό σύμπαν της Τζάνις Ράφα, που ξυπνάει το αίσθημα μιας ένοχης απόλαυσης.
Στην πρώτη έκθεσή της σε εγχώριο μουσείο, η διεθνούς αναγνώρισης Ελληνίδα εικαστικός παρουσιάζει μια διεισδυτική δουλειά επάνω σε θέματα ελέγχου στα ζώα και δη τα άλογα (το κατεξοχήν σύμβολο κυριαρχίας και θριάμβου), με ψυχαναλυτικές και όχι μόνο προεκτάσεις: μέσα σε έναν σκοτεινό, ατμοσφαιρικό χώρο, ο επισκέπτης συναντά ποτίστρες αλόγων, κρεμασμένα χαλινάρια, κεφαλαριές. Μυρίζει ελαφρώς άλογο από τα μεταχειρισμένα καουτσούκ που συλλέχθηκαν από στάβλους, ωστόσο εκείνο απουσιάζει – βρίσκονται εκεί μόνο οι ανθρώπινες επινοήσεις οι οποίες φτιάχτηκαν για να το κατευθύνουν, να το τιθασεύουν, όπως επεσήμανε η επιμελήτρια της έκθεσης (Εμείς που Προδώσαμε τα Άλογα) Δάφνη Δραγώνα.
Αποτυπώνεται η επιθυμία μας πάνω στο σώμα του αλόγου.
«Το άλογο στην προκειμένη περίπτωση λειτουργεί σαν παράδειγμα», σχολιάζει η ίδια, «ένα παράδειγμα για να μιλήσει για τη σχέση μας με τα άλλα ζώα, αλλά και για τη γενικότερη ανάγκη κυριαρχία στις ερωτικές σχέσεις». Τα έργα (όπως οι σέλες που είναι έτσι εγκατεστημένες που παραπέμπουν σε αιδοία) και η διάχυτη αισθησιακή, σχεδόν φετιχιστική ατμόσφαιρα οδηγούν στον λανθάνων ερωτισμό που υπάρχει στη σχέση αλόγου-ιππευτή, μια σχέση εξ ορισμού μη συναινετική.
Όπως συμπλήρωσε η Τζάνις Ράφα για την έκθεση, «μέσα σε αυτό που βλέπετε υπάρχει και μια έντονη αυτοβιογραφική ενοχή», πρόκειται δηλαδή για μια οπτικοποίηση του αποτυπώματος που άφησε μέσα της η επαφή με τα άλογα, έχοντας συνειδητοποιήσει πλέον ότι πέρα απ’ την αίγλη, ο κόσμος αυτός κρύβει πολύ σκοτεινές πλευρές, ανδροκρατικές αρχές, ακόμη και σαδιστικές τάσεις που είναι μάλιστα κρυμμένες σε πράξεις φροντίδας. «Τα ατελείωτα πλυσίματα τα οποία κάνουμε στα άλογα, για παράδειγμα, είναι μια φροντίδα εγκλωβισμού, ένας τρόπος που οργανώνουμε το σώμα για να μπορέσουμε τελικά να το κυριαρχήσουμε».
Η αφήγηση της έκθεσης της Τζάνις Ράφα ολοκληρώνεται σε δεύτερη αίθουσα, με την προβολή μιας βραδύκαυστης δικάναλης βιντεοεγκατάστασης, απέναντι από έναν τοίχο παραφορτωμένο από μετάλλια – λήψεις από τον εγκαταλελειμμένο ιππόδρομο στον Μαρκόπουλο μαζί με αρχειακά πλάνα μεταφέρουν μια περισσότερο γλαφυρή διάσταση από τους νόμους κυριαρχίας στον κόσμο της ιππασίας.
Απόηχοι αποικιοκρατίας στο Κονγκό
Σε έναν παράλληλο δρόμο σε σχέση με το περιβαλλοντικό αποτύπωμα και την απομύζηση του πλανήτη από τη Δύση μετά τη νεωτερική περίοδο, τοποθετείται η πρώτη ατομική έκθεση του Sammy Baloji, ενός παγκοσμίου φήμης εικαστικού με συμμετοχές σε μπιενάλε και εκθέσεις κορυφαίων μουσείων του εξωτερικού, ο οποίος είναι εδώ και χρόνια αφοσιωμένος στο να διερευνά ζητήματα αποικιοκρατίας και βιομηχανικής εκμετάλλευσης στην πατρίδα του, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, «ίσως τη χώρα που έχει βιαστεί με τον πιο βίαιο τρόπο, σε επίπεδο πόρων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων», όπως επεσήμανε η Γρέγου.
Στην πρώτη ατομική του έκθεση στην Ελλάδα (Απόηχοι της Ιστορίας, σκιές της προόδου), συγκεντρώνονται έργα απ’ τα τελευταία 12 χρόνια της πορείας του, έργα όχι εύκολα στην πρόσληψή τους, καθότι είναι στηριγμένα στην ιστορία και την έρευνα, αλλά απόλυτα διαφωτιστικά για την ανηλεή εκμετάλλευση πίσω από την «λαμπρή» ανάπτυξη του δυτικού πολιτισμού. Μια εκμετάλλευση η οποία συνεχίζεται βέβαια μέχρι σήμερα, μέσα από την εξόρυξη ορυκτών.
Τα παραπάνω σερβίρονται ως ορεκτικά πριν το «κυρίως πιάτο» – τη μεγάλη επιτόπια εγκατάσταση The Meandering που σχεδίασε για το ΕΜΣΤ ο Sammy Baloji, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκονται τα πολιτιστικά αγαθά τα οποία άντλησαν οι δυτικές χώρες από το Κονγκό και πώς τα διαχειρίστηκαν. Πολύτιμα αντικείμενα τέχνης, για παράδειγμα, τα οποία πριν την αποικιοκρατία είχαν δοθεί ως δώρα από το Βασίλειο του Κονγκό, στο πλαίσιο διπλωματικών σχέσεων, και αργότερα συμπλήρωσαν αυθαίρετα εθνογραφικές συλλογές δυτικών μουσείων. Από έργα μετατράπηκαν σε «ευρήματα», χάνοντας το νόημα αλλά και την αξία τους.
Έπειτα από ενδελεχή έρευνα, ο Sammy παρουσιάζει τις διαδρομές που ακολούθησαν αυτά τα αντικείμενα μέσα στους οργανισμούς και τον κόσμο της τέχνης «ο οποίος υπηρέτησε τον προπαγανδιστικό λόγο και τη θέση που είχε το “άλλο” της Αφρικής στη Δύση», όπως σημείωσε ο καλλιτέχνης. Για να εξερευνήσει την εγκατάσταση, ο επισκέπτης καλείται να περπατήσει σε μια διαμορφωμένη πλατφόρμα, πάνω από ένα κόκκινο χαλί το οποίο σχεδιάστηκε με βάση τα μοτίβα ενός εκ των διπλωματικών αυτών δώρων.
***
INFO
Εγκαίνια 3/4
Μέρες & Ώρες Λειτουργίας
Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή: 11.00 – 19:00
Πέμπτη:11.00 – 22.00
Εισιτήρια
Γενική είσοδος: 8 ευρώ
Μειωμένο: 4 ευρώ
Ηλεκτρονική κράτηση εισιτηρίων: emst.gr
Ακολουθήστε το OneMan στο Google News και μάθετε τις σημαντικότερες ειδήσεις.
