Transistence: Ένα must watch ντοκιμαντέρ για το τρανς βίωμα
- 10 ΟΚΤ 2023
«Η Άνα, μια τρανς γυναίκα, μετανάστρια από την Κούβα, δολοφονείται άγρια μέσα στο σπίτι της στο κέντρο της Αθήνας. Άλλο ένα τρανσφοβικό έγκλημα μίσους σε μία χώρα που αναγνωρίζει και παρέχει ελάχιστα δικαιώματα στα τρανς πρόσωπα. Την ίδια χρονιά η Ισπανία ψηφίζει το πιο προοδευτικό πλαίσιο νόμου για τα τρανς δικαιώματα στην Ευρώπη. Πώς ο νόμος επηρεάζει τις ζωές των μελών της κοινότητας αυτής; Άτομα που αγωνίζονται για τα τρανς δικαιώματα, από την πρώτη τρανς βουλεύτρια της Ισπανίας, Carla Antonelli, μέχρι τη ΓΓ Ισότητας, Ángela Rodríguez Martínez, αφηγούνται την πραγματικότητά τους σε κοινωνίες δύο ταχυτήτων. Οι δημοσιογράφοι της Popaganda, Αναστασία Βαϊτσοπούλου και Ιωάννης Τσιούλης ξεκινούν από την Αθήνα και ταξιδεύουν μέχρι τη Μαδρίτη για να ερευνήσουν το τρανς βίωμα», αυτό διάβαζαν όσοι έμπαιναν στην ιστοσελίδα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Νύχτες Πρεμιέρας και πατούσαν να δουν τι πραγματεύεται το Transistence.
Το ντοκιμαντέρ που δημιούργησαν η Αναστασία Βαϊτσοπούλου και ο Γιάννης Τσιούλης με το popaganda.gr και το ευρωπαικό δίκτυο Sphera προέκυψε ως ιδέα μετά την αποτρόπαια δολοφονία της Άννας Ιβάνκοβα, μια τρανς μετανάστριας από την Κούβα, που είχε αναζητήσει ένα καλύτερο μέλλον στην Ελλάδα. Η άτυχη γυναίκα βρέθηκε δολοφονημένη στο διαμέρισμά της στον Άγιο Παντελεήμονα και κάπως έτσι άνοιξε επιτέλους στη χώρα μας η συζήτηση για την τρανσφοβία και τις διακρίσεις, αλλά και την άκρατη βία που δέχονται τα τρανς υποκείμενα στην Ελλάδα.
Το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ που πλέον μπορείτε να δείτε και on line, προβλήθηκε δύο φορές στις 29ες Νύχτες Πρεμιέρας, με την κατάμεστη αίθουσα να χειροκροτεί και να συγκινείται. Σκοπός του Transistence ήταν να ρίξει φως με στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα τρανς άτομα σε Ελλάδα και Ισπανία, δύο χώρες με αρκετά κοινά, αλλά και μεγάλες διαφορές στην κοινωνική πολιτική.
Λίγες μέρες μετά τα δύο απανωτά sold out που έκανε το Transistence, η Αναστασία Βαϊτσοπούλου και ο Γιάννης Τσιούλης μίλησαν στο OneMan για αυτήν τους την προσπάθεια, τις διαφορές που εντόπισαν στις πολιτικές των δύο χωρών, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν κατά τη δημιουργία του.
Πώς προέκυψε η ιδέα για το ντοκιμαντέρ; Τι σας έκανε να διαλέξετε το συγκεκριμένο θέμα;
Α: Όπως ξέρεις και η ίδια, από τότε που θυμάμαι την εαυτή μου ως δημοσιογράφο, αφηγούμαι ιστορίες για το φύλο, τον φεμινισμό και την ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να είναι με την πλευρά του αδύναμου, από την πλευρά της κοινωνίας και των δικαιωμάτων, ελέγχοντας την εξουσία. Η τρανς κοινότητα είναι από τις πιο εγκληματικά αγνοημένες θεσμικά και με τα λιγότερα αναγνωρισμένα δικαιώματα συνταγματικά. Αν στο τρανς βίωμα προσθέσεις και τη μετανάστευση ή την προσφυγιά ή ακόμη και τη λεσβιακότητα ή την πανσεξουαλικότητα, οι καταπιέσεις αυξάνονται. Όταν ακούσαμε λοιπόν για το #LeyTrans στην Ισπανία, τον πιο προοδευτικό νόμο στην Ευρώπη που ψηφίστηκε στις αρχές του Μάρτη, βάλαμε πλώρη για την έρευνα. Στην ουσία, η Ισπανία παρέχει νομική αναγνώριση του φύλου με βάση τον αυτοπροσδιορισμό για άτομα 16 ετών και άνω και αποπαθολογικοποιεί την τρανς ταυτότητα. Μας άρεσε πολύ η ιδέα του να δείξουμε ένα θετικό παράδειγμα -επιτέλους- και μάλιστα που προέρχεται από μία χώρα που θεωρούμε κοντά σε εμάς από άποψη κουλτούρας. Δεν είναι Γερμανία ή Ισλανδία, όπου κι εκεί στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αναγνωρίζονται περισσότερα δικαιώματα, αλλά πάντα τις θεωρούμε «μακριά» από εμάς. Δεν πρέπει να βάζουμε ταβάνι στις διεκδικήσεις μας ως ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα και πολίτες αυτής της χώρας. Όπως λέει και το σύνθημα του Αντιφασιστικού Σεπτέμβρη «Ούτε βήμα πίσω».
Γ: Η Popaganda είναι μέρος του Sphera Network, ενός ευρωπαϊκού δικτύου ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης. Στο πλαίσιο της συνεργασίας αυτής κάνουμε διακρατικές συνεργασίες. Με την Αναστασία επιλέξαμε η πρώτη να είναι με την Ισπανία και το μέσο El Salto που είναι μέρος του δικτύου μας. Εγώ σκεφτόμουν ένα άλλο θέμα αρχικά, αλλά η Αναστασία ήταν σίγουρη ότι αυτό είναι το πιο σημαντικό θέμα να ερευνήσουμε και είχε δίκιο, γιατί οι ιστορίες που ακούσαμε και φιλοξενούμε στο ντοκιμαντέρ είναι πολύ σημαντικό να ακουστούν και αναδεικνύουν το γεγονός ότι ζούμε σε μία κοινωνία δύο ταχυτήτων που διαχωρίζει τους πολίτες ανάλογα και με την ταυτότητα φύλου τους.
Το ντοκιμαντέρ πραγματεύεται το τρανς βίωμα στην Ελλάδα και την Ισπανία. Ποιες είναι οι κυριότερες διαφορές που παρατηρήσατε;
Α: Οι διαφορές είναι τεράστιες από όποιο σημείο και να το πιάσουμε. Η Ισπανία προχώρησε με σιγουριά προς την σωστή κατεύθυνση, κατοχυρώνοντας τη νομική αναγνώριση του φύλου με βάση τον αυτοπροσδιορισμό και μόνο. Πριν από αυτόν το νόμο, όσα άτομα ένιωθαν δυσφορία με το φύλο που τους είχε αποδοθεί κατά τη γέννηση, έπρεπε να επισκεφτούν γιατρό και να πάρουν ένα χαρτί, μια βεβαίωση δηλαδή ότι είναι πραγματικά αυτό που υποστηρίζουν. Δηλαδή, έπρεπε να πείσουν έναν γιατρό και μάλιστα απαντώντας σε καθαρά στερεοτυπικές και σεξιστικές ερωτήσεις που θυμίζουν άλλον αιώνα. Η Sandra, μια νεαρή τρανς και genderqueer θηλυκότητα που δούλευε στην παραγωγή της δημοφιλούς σειράς του HBO “La Veneno” (να τη δείτε, είναι πολύ καλή), μας είπε ότι οι ερωτήσεις που σου έκαναν είναι «Σου αρέσει το ροζ;» ή «Σου αρέσει να καθαρίζεις το σπίτι;» και από τις απαντήσεις που θα έδινες εξαρτιόταν το αν θα σου έδιναν το οκέι να κάνεις ορμονοθεραπεία. Βέβαια, ο ισπανικός νόμος παρότι πολύ προοδευτικός, δεν έχει φτάσει στο ιδανικό σημείο που επιθυμεί η τρανς κοινότητα και οι οργανώσεις, έχει πολλά κενά. Αποκλείει τα μη δυαδικά άτομα και δεν αναγνωρίζει τα ίδια δικαιώματα σε τρανς μετανάστ(ρι)ες και τρανς άτομα κάτω των 16 ετών, λόγω των αντιδράσεων των πιο συντηρητικών δυνάμεων μέσα στη Βουλή. Γεγονός που παραδέχτηκε και η Γενική Γραμματέας Ισότητας, μια νέα bisexual γυναίκα, η οποία μετά την ψήφιση του νόμου, δεχόταν απειλές για τη ζωή της.
Στην Ισπανία υπάρχει Υπουργείο Ισότητας και εδώ όποια κατάκτηση του φεμινιστικού κινήματος, την ισοπεδώνουν. Δηλαδή, το δικό μας αντίστοιχο είναι το Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας (βλέπετε την διαφορά;), ενώ η άλλοτε Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων μετατράπηκε σε Γενική Γραμματεία Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ισοπεδώνοντας την έμφυλη οπτική από τον τίτλο -και όχι μόνο.
Στην Ελλάδα, ακόμη δεν έχουν αφαιρεθεί όλες οι αναφορές που σχετίζονται με τη ταυτότητα φύλου από τον κατάλογο των ψυχιατρικών διαταραχών, παρότι έχει περάσει μια τετραετία από τότε που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει βγάλει από τη λίστα με τις διαταραχές την τρανς ταυτότητα και δεν την αναγνωρίζει ως ζήτημα ψυχικής υγείας. Η νομοθεσία για τα τρανς άτομα στην Ελλάδα ξεκίνησε από το 2013, όταν στον Ποινικό Κώδικα προστέθηκε το ρατσιστικό κίνητρο και έγινε πρώτη φορά χρήση της λέξης «ταυτότητα φύλου». Μέχρι τότε, δεν υπήρχε καν σαν φράση στη νομοθεσία. Οπότε καταλαβαίνεις ότι τα βήματα εδώ γίνονται αργά και βασανιστικά. Σε χώρους υγείας, εκπαίδευσης ή χώρους παροχής υπηρεσιών ακόμη τα τρανς άτομα δεν είναι προστατευμένα από τη νομοθεσία. Υπάρχουν κι άλλα ζητήματα που δεν χωρούν να αναπτυχθούν σε μια συζήτηση μόνο. Το σίγουρο είναι πως ο δρόμος που πρέπει να διανύσουμε είναι μακρύς και γεμάτος εμπόδια, ειδικά τώρα που έχουμε τρία ακροδεξιά κόμματα μέσα στη Βουλή να ορίζουν τις ζωές μας και τα σώματά μας, όμως δεν θα τα αφήσουμε.
Γ: Ο νόμος καθορίζει με τη συμπεριληπτικότητά του αν μια κοινότητα θα αντιμετωπιστεί σαν ισότιμο κομμάτι της κοινωνίας με πολίτες που απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα με την πλειονότητα και όχι σαν μειονοτική υποκουλτούρα που τα έννομα δικαιώματά της είναι προαιρετικά και μπορούν να καθυστερήσουν στη κατοχύρωση τους. Ο νόμος οφείλει να προηγείται της κοινωνίας για να κανονικοποιηθούν όλες οι ταυτότητες φύλου και όχι λόγω υποτιθέμενου πολιτικού κόστους να μεταθέτει την ψήφιση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην Ισπανία έγιναν πέρσι κάποια βήματα προς μία πιο ίση κοινωνία, ενώ στην Ελλάδα ο νομοθέτης φαίνεται να θέλει να εξαφανίσει την τρανς ταυτότητα με σοβαρούς αποκλεισμούς και διακρίσεις στην υγεία, την εκπαίδευση και φυσικά την εργασία. Μιλάμε για συστημικό ρατσισμό που δεν αντιμετωπίζεται με την ανοχή των πολιτευτών μας.
Αντιμετωπίσατε δυσκολίες στη διαδικασία υλοποίησης του Transistence;
Α – Γ: Αρκετές, όπως κάθε παραγωγή έχει τις αναποδιές της. Από θέματα με τα μικρόφωνα μέχρι ζητήματα με τα πλάνα. Τρέχαμε τελευταία στιγμή, λίγο πριν φύγει το αεροπλάνο της επιστροφής από Μαδρίτη για Αθήνα, γιατί θέλαμε να μιλήσουμε και με νέα τρανς άτομα. Έτσι, καταφέραμε να πάρουμε συνέντευξη κι από το Riley που είναι 18 χρονών (θα το δείτε και στην ταινία), το οποίο μας υποδέχτηκε σπίτι του και μας έδειξε πως η οικογένεια μπορεί να είναι μια αγκαλιά αποδοχής, ακόμη κι αν δεν καταλαβαίνεις τι σημαίνει να είσαι non-binary. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, για εμάς σημασία είχε το περιεχόμενο και οι άνθρωποι. Εφόσον τα συνεντευξιαζόμενα άτομα δέχτηκαν και μας μίλησαν για τα βιώματά τους, κάποια από τα οποία είναι ομολογουμένως πολύ σκληρά, εστιάσαμε εκεί. Στην υψωμένη γροθιά της Maribel που πάλεψε για τη σχέση με την κόρη της και σήμερα τραγουδά περήφανα: «Εδώ είναι η τρανς αντίσταση!».
Πόσο έντονη πιστεύετε ότι είναι η τρανσφοβία στη χώρα μας;
Α: Μετά τον πρώτο γύρο των εθνικών εκλογών, όπου και φάνηκε στην πράξη η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ελλάδα, σημειώθηκαν απανωτές τρανσφοβικές επιθέσεις στους δρόμους της Αθήνας. Κάποιες μάλιστα έγιναν και σε queer-friendly χώρους, όπως queer club, ακόμη και στο ίδιο το Athens Pride. Σίγουρα υπάρχει μεγαλύτερος φόβος και αναστάτωση στην κοινότητα, όμως η άσκηση σωματικής βίας δεν είναι το μόνο αποδεικτικό της τρανσφοβίας στη χώρα, δυστυχώς. Η θεσμική και συστημική απαξίωση και μη αναγνώριση των δικαιωμάτων των τρανς προσώπων είναι μια μακροχρόνια κατάσταση και οδηγεί σε προσωπικές «Οδύσσειες» για αρκετούς συνανθρώπους μας. Ακόμη πρέπει να υπογραμμίζουμε ότι οι τρανς γυναίκες είναι γυναίκες. Σύμφωνα με το Trans Rights Map, η Ελλάδα «ικανοποιεί» μόλις 17 από τους 30 δείκτες αναγνώρισης των τρανς δικαιωμάτων, σχεδόν τους μισούς δηλαδή. Άρα, ναι, υπάρχει τρομερή τρανσοβία σε θεσμικό, συστημικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο κουλτούρας.
Γ: Νομίζω η ερώτηση αυτή απαντάται μόνη της περνώντας δύο λεπτά με ένα trans άτομο. Ένα trans άτομο δυσκολεύεται ακόμα και να περπατήσει στον δρόμο χωρίς επικριτικά βλέμματα. Όταν πρέπει να μάχεσαι για να υπάρχεις και πρέπει να προετοιμαστείς ψυχολογικά για να βγεις απλά στον δρόμο, τότε καταλαβαίνει κανείς ότι μιλάμε για μία απόλυτα φοβική κοινωνία που δεν είναι βιώσιμη για τους τρανς ανθρώπους.
Δεδομένου ότι κανείς από τους δύο σας δεν είναι τρανς, πόσο εύκολο ήταν σε προσωπικό επίπεδο να προσεγγίσετε το θέμα;
Α: Ευχαριστούμε για αυτήν την ερώτηση, είναι πολύ σημαντική για εμάς. Είμαστε πολύ ευαισθητοποιημένοι σε θέματα του ποιο άτομο παράγει τον λόγο και συνεπώς λέει την ιστορία και ορίζει την αφήγηση. Αναγνωρίζουμε τα προνόμια που έχει η θεσιακότητά μας ως cis λευκά άτομα και για αυτό μιλήσαμε και συμβουλευτήκαμε άλλα trans και φυλοδιαφορετικά άτομα κατά την διάρκεια αυτού του δημιουργικού «ταξιδιού». Ευελπιστούμε πάντως να μας δοθεί η ευκαιρία και η δυνατότητα να συνεργαστούμε και σε πιο ουσιαστικό επίπεδο και να συνδημιουργήσουμε παρέα.
Γ: Υπάρχει συστημικός αποκλεισμός των τρανς ανθρώπων από πολλούς τομείς της εργασίας και τα media είναι ένας από αυτούς. Προσωπικά δεν γνωρίζω trans ανθρώπους που να δουλεύουν στα ελληνικά media και αυτό είναι φοβερά προβληματικό. Τις ιστορίες και τα βιώματα μια κοινότητας είναι ιδανικό να τις λένε οι άνθρωποι της κοινότητας. Το αναγνωρίζουμε αυτό και ελπίζουμε σύντομα να βρεθούμε σε ένα σημείο που αυτό θα δεδομένο. Η δική μας προσπάθεια με το ντοκιμαντέρ μας ήταν να αναδείξουμε τα βιώματα των ανθρώπων με σεβασμό και δώσουμε ορατότητα που ελπίζουμε σύντομα να οδηγήσει σε μία συνθήκη όπου αυτές οι ιστορίες θα λέγονται από ανθρώπους της κοινότητας μόνο.
Το ντοκιμαντέρ έκανε πρεμιέρα στις Νύχτες Πρεμιέρας, αυτό ήταν κάτι που σας άγχωσε;
Α – Γ: Πολύ! (γέλια) Δεν είναι κάτι που είχαμε ξανακάνει ή κάτι για το οποίο είχαμε βάλει πλώρη εξ αρχής, οπότε ήρθε σαν μια πολύ ευχάριστη έκπληξη, σαν όνειρο θερινής νυκτός, μετά από μήνες που σπάγαμε τα κεφάλια μας να στήσουμε το σενάριο, να βρούμε τα άτομα, να γυρίσουμε τα πλάνα. Χαιρόμαστε πάρα πολύ όμως και ελπίζουμε η τρανς και ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα να το εκτίμησε, ο κόσμος να ευαισθητοποιήθηκε και να άγγιξε όσο περισσότερες καρδιές και ψυχές γίνεται. Γιατί, όπως λέει και το Darko στην ταινία, «θέλουμε απλά να υπάρχουμε».
