20 λεπτά μέσα στον «στοιχειωμένο» Πύργο Μαυρομιχάλη

Τραγική ειρωνεία ότι κάποτε οι ιδιοκτήτες του αναγκάστηκαν να εφεύρουν ιστορίες με φαντάσματα για να αποφύγουν τα αδιάκριτα βλέμματα των περαστικών, ενώ σήμερα, για τελείως άλλους λόγους, οι περισσότεροι Αθηναίοι και Αθηναίες αγνοούν ακόμη και την ύπαρξη αυτού του πολύτιμου κειμηλίου αρχιτεκτονικής κληρονομιάς πίσω από τη συμβολή των Αχαρνών και Λιοσίων, που άνοιξε για πρώτη φορά στο κοινό στο πλαίσιο του φετινού Open House.

Η ουρά αναμονής συνεχιζόταν για αρκετά μέτρα, αν και την περίμενα πολύ μεγαλύτερη. Πέραν της «πρεμιέρας» στη δημοφιλή διοργάνωση, υπήρχε και το στοιχείο της σπανιότητας στο συγκεκριμένο κτίριο στην αρχή της οδού Αλκιβιάδου: ο Πύργος Μαυρομιχάλη αποτελεί κηρυγμένο διατηρητέο μνημείο ως ένα από τα ελάχιστα έργα νεογοτθικού ρυθμού που διασώζονται στο Λεκανοπέδιο – ένα ρεύμα αρχιτεκτονικής το οποίο άκμασε ιδιαίτερα στην κεντρική Ευρώπη κατά τον 19ο αι., αλλά όχι στη δική μας πόλη που, αντίθετα, παρέμεινε δεμένη επάνω στο άρμα του νεοκλασικισμού και των παραλλαγών του.

Ακόμη ένα αντίστοιχο φρουριακού τύπου κτίριο έχει επιβιώσει επί της οδού Θήρας, κοντά στην πλατεία Αμερικής, αλλά ρημάζει δυστυχώς από τη χρόνια εγκατάλειψη, πνιγμένο σήμερα μέσα στην αχανή βλάστηση.

Αντίθετα, ο Πύργος Μαυρομιχάλη στέκει απόλυτα φροντισμένος, έχοντας τη διαρκή φροντίδα για τις επισκευαστικές εργασίες από την Ευαγγελική Εκκλησία στην οποία ανήκει. «Είναι μια συνεχής διαδικασία η συντήρηση τέτοιων κτιρίων», όπως με ενημέρωσε ο ξεναγός της διοργάνωσης.

Τα καλοδιατηρημένα στοιχεία της εξωτερικής του όψης κεντρίζουν αμέσως το βλέμμα: τα υπέροχα οξυκόρυφα ανοίγματα, οι ψευδο-πολεμίστρες οι οποίες κοσμούν τη στέγη, τα τρίλοβα ανοίγματα γοτθικού ρυθμού, τα ανάγλυφα διακοσμητικά με οδοντωτές προεξοχές στο γείσο είναι μερικά απ’ τα σημεία όπου οδηγεί το βλέμμα μας η περιγραφή του ξεναγού.

Εξωτερικά, αποπνέει κάτι παραμυθένιο, στιβαρό αλλά και εκλεπτυσμένο ταυτόχρονα. Λεπτομέρειες όπως οι πεσσοί με επίκρανα (στοιχείο νεοκλασικού ρυθμού) δηλώνουν μια εκλεκτικιστική τάση, μια προσπάθεια δηλαδή συνδυασμού διαφορετικών ρυθμών με σκοπό την ωραιοποίηση ενός αυστηρού κατά τα άλλα όγκου.

«Ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό», όπως σημειώνει ο ίδιος, «είναι ότι το υπερυψωμένο ισόγειο επικοινωνεί σχεδόν από κάθε χώρο με τον περιμετρικό κήπο, μέσα από μικρές εξωτερικές σκάλες». Έτσι, προκύπτει μια αίσθηση ρευστότητας σε αντίθεση με τη λογική την οποία κανονικά συναντάμε σε κλειστά πυργοειδή κτίσματα.

Τα σχέδια αποδίδονται στον στρατιωτικό μηχανικό Αγαμέμνονα Πάλλη, του οποίου σημειωτέον δεν έχει εντοπιστεί άλλο έργο.

Οικοδομήθηκε κάπου στα τέλη του 19ου αι. από τη Φαναριώτισσα Ρωξάνη Καρατζά Σούτσου, εγγονή του μέγα διερμηνέα της Υψηλής Πύλης και μετέπειτα σημαίνοντος μέλους της Φιλικής Εταιρείας για την επανάσταση στη Μολδοβλαχία, Μιχαήλ Βόδα Σούτσου.

Φαίνεται πως σε εκείνον ανήκε κάποτε ένα αχανές οικόπεδο πίσω από τη διασταύρωση των δύο δρόμων που οδηγούσαν στο Μενίδι και τα Λιόσια, αντίστοιχα, σε μία θέση εντελώς εξοχική τότε, μακριά απ’ τον αστικό ιστό, γεμάτη πράσινο χάρη στα νερά του χείμαρρου Κυκλοβόρου. Άλλωστε, στην απέναντι πλευρά της οδού δέσποζε το πολυτελές αρχοντικό του, «μία από τις πρώτες αρχοντικές οικίες της νεότερης Αθήνας».

Είναι σημαντικό να κρατήσουμε ότι την περίοδο οικοδόμησης του πύργου, η περιοχή έχει αρχίσει να μετατρέπεται σταδιακά σε αριστοκρατική συνοικία. Όλο και πιο πολλές εξοχικές κατοικίες επιφανών προσώπων κάνουν την εμφάνισή τους.

Απέναντι, λοιπόν, από το μνημειώδες αρχοντικό του Βόδα (όπου είχαν φιλοξενηθεί προσωπικότητες όπως ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄), η εγγονή Ρωξάνη οικοδομεί το δικό της όμορφο αρχοντικό, την Οικία Καρατζά, ένα τυπικό δείγμα του ύστερου νεοκλασικισμού το οποίο επίσης ανήκει στην Ευαγγελική Εκκλησίας (αγοράστηκε το 1954 έναντι 2.300 χρυσών λιρών, όπως διαβάζουμε στη σελίδα του δόγματος), και σχεδόν παράλληλα οικοδομεί αυτόν τον πύργο.

Τον φτιάχνει εξ αρχής για λογαριασμό του στρατηγού Γεώργιου Μαυρομιχάλη, απόγονου της γνωστής οικογένειας από τη Μάνη, γεγονός που μάλλον δικαιολογεί τη συγγένεια του κτιρίου με τα διάσημα πυργόσπιτα της περιοχής στην Πελοπόννησο.

Εξωτερικά τουλάχιστον, αφού εσωτερικά το κτίριο ακολουθούσε την κατασκευαστική τυπολογία της εποχής του. Όπως αποκαλύφθηκε από το πρώτο βήμα, εντός του κτιρίου το πέτρινο κέλυφος ήταν καλυμμένο από σοβά και είχαν γενικότερα εφαρμοστεί μέθοδοι οπλισμένου σκυροδέματος, όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει από τα δοκάρια στο ταβάνι του πρώτο ορόφου. Λιτού εξοπλισμού αίθουσες διδασκαλίας και γραφεία καθηγητών λειτουργούν σε όλους του ορόφους.

Το κτίριο αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα και καθώς ανεβαίνουμε, οι χώροι μειώνονται σε εμβαδόν. Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν επικοινωνούν όλα τα επίπεδα άμεσα μεταξύ τους, αλλά μέσα από δύο διαφορετικές ξύλινες, στριφογυριστές σκάλες, «μία πιο λειτουργική προσέγγιση ίσως για λόγους κυκλοφορίας ή και ιδιωτικότητας εντός του κτιρίου».

Πλέον, μέσα από τα μικρά οξυκόρυφα ανοίγματα δεν ατενίζεις κανένα είδους εξοχής (όπως όταν οικοδομήθηκε ο Πύργος Μαυρομιχάλη) παρά μόνο τυφλές όψεις πολυκατοικιών και μικρά μπαλκόνια.

Όταν φτάνουμε στην οροφή-ταράτσα με τις ψευδο-πολεμίστρες, ο ξεναγός θα μοιραστεί την πιο πιπεράτη λεπτομέρεια της ιστορίας: η Ρωξάνη Καρατζά Σούτσου και ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης για τον οποίον οικοδόμησε το κτίριο, υπήρξαν παράνομο ζευγάρι. «Ο άντρας της Ρωξάνης είχε πεθάνει νωρίς, αλλά τα ήθη της εποχής δεν επέτρεπαν σε μία χήρα να φτιάξει ξανά τη ζωή της. Έπρεπε να κρατήσουν τον έρωτά τους μυστικό.

Γι’ αυτό φρόντισε, λοιπόν, ο Μαυρομιχάλης – δημιούργησε φαντάσματα: ανέθεσε στον ακόλουθό του να βγαίνει μετά το σούρουπο από το παραπόρτι του πύργου, κυκλοφορώντας στα γύρω περιβόλια με σεντόνια, για να διαδοθεί ο θρύλος του στοιχειού». Η μορφή του Πύργου βοηθούσε.

«Και πράγματι, έχει καταγραφεί ότι χρόνια αργότερα οι Μενιδιάτες έμποροι που έφεραν ζαρζαβατικά από τα μποστάνια τους στην Αθήνα, απέφευγαν τον στοιχειωμένο πύργο όποτε περνούσαν ξημερώματα από εδώ».

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ