Είναι αρκετή η αντιπυρική θωράκιση της Πάρνηθας;
Ενώ βρισκόμαστε στη μέση ενός πρωτόγνωρα ζεστού καλοκαιριού, αναρωτιόμαστε κατά πόσο έτοιμη είναι η Πάρνηθα για το σενάριο πυρκαγιάς. Απευθυνθήκαμε στη Γενική Γραμματεία Δασών του ΥΠΕΝ, το WWF Ελλάς και την αρμόδια Μονάδα Διαχείρισης.
- 28 ΙΟΥΝ 2024
Σε δελτίο ειδήσεων της περασμένης Κυριακής, δημοσιεύεται βίντεο το οποίο αποτυπώνει ρίψη βεγγαλικών στην περιοχή της Βαρυμπόμπης, μια νύχτα που φυσάει αέρας και παραμένει σε εξέλιξη καύσωνας, με τον χάρτη της Πολιτικής Προστασίας να έχει σημάνει βαθμό πολύ υψηλού κινδύνου πυρκαγιάς (κατηγορία νο. 4) για την Αττική.
Νωρίτερα την ίδια ημέρα, κλιμάκιο της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας προχώρησε στη σύλληψη των 13 μελών του πληρώματος της θαλαμηγού που έπλεε νότια της Ύδρας και φέρεται να προκάλεσε την πυρκαγιά στον όρμο Μπίστι από χρήση πυροτεχνημάτων – όπως κατέθεσαν αυτόπτες μάρτυρες, μερικά μόνο λεπτά αφότου ακούστηκαν οι κρότοι της εκτόξευσης, εμφανίστηκε καπνός και οι φλόγες απλώθηκαν γρήγορα, κατακαίοντας τελικά 300 στρεμ. από το μοναδικό πευκόδασος που διαθέτει το νησί του Αργοσαρωνικού.
Η τραγική συγκυρία των δύο περιστατικών χτύπησε σαν καμπανάκι αφύπνισης, επαναφέροντας στη μνήμη τα πλάνα από την Πάρνηθα τυλιγμένη στις φλόγες, με το περίγραμμά της να διαγράφεται μέσα στη νύχτα από τα κόκκινα μέτωπα. Το 2007 ήταν κάτι το πρωτόγνωρο: η ως τότε μεγαλύτερη και δριμύτερη πυρκαγιά σε όλη την Αττική. Από τότε, το ζωτικής σημασίας για το Λεκανοπέδιο βουνό τραυματίζεται, παραδίδοντας σταδιακά μία-μία τις πλευρές του στον κίνδυνο της ανεπανόρθωτης καταστροφής.
Όπως παρατηρούμε στη συνολική χαρτογραφική αποτύπωση της περιόδου από την WWF Ελλάς (βλ. παρακάτω), ανέπαφος έχει μείνει σήμερα κυρίως ο πυρήνας του Εθνικού Δρυμού, δηλαδή η περιοχή Μόλα στη ΒΑ πλευρά και οι εκτάσεις πίσω από τα καταφύγια Μπάφι και Φλαμπούρι.
Στον απολογισμό μετά τις σαρωτικές πυρκαγιές στη χώρα το περσινό έτος, η περιβαλλοντική οργάνωση είχε εκφράσει χαρακτηριστικά ότι πλέον «η Πάρνηθα τείνει να γίνει το νέο Πεντελικό Όρος».
Όπως θα θυμόμαστε, την ίδια στιγμή που καίγονταν ανεξέλεγκτα τα αρχέγονα δάση της Δαδιάς με την καταστροφή αυτή να περνά ύστερα στην ιστορία ως η χειρότερη που έχει καταγραφεί στα χρονικά όλης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι φλόγες μαίνονταν και πάλι μέσα στον Εθνικό Δρυμό, αυτή τη φορά από την πλευρά της Φυλής, φτάνοντας μάλιστα σε οριακό σημείο πριν εξαπλωθούν στις αναδασώσεις και σβήσουν μεμιάς προσπάθειες χρόνων.
Τελικά, η αποτίμηση του 2023 έδειξε 28.570 στρεμ. καμένης γης εντός δικτύου Natura 2000, έκταση μεγαλύτερη απ’ τη ζημιά σε προστατευόμενες περιοχές του 2007 (24.527 στρεμ.) όπως και από εκείνη του 2021 (21.628 στρεμ.). Αλλά, ευτυχώς, δεν ζημιώθηκε ο οικότοπος της κεφαλληνιακής ελάτης.
Από αυτές τις τρεις μεγάλες πυρκαγιές που αφορούν στον μεγάλο ορεινό πνεύμονα της Αττική, υπολογίζεται πως έχει πληγεί συνολικά πάνω από το 50% του Εθνικού Δρυμού. Ωστόσο, δεν αρκεί να σταματήσουμε σε αυτό το ανησυχητικό ποσοστό, καθώς σε ένα δασικό οικοσύστημα τέτοιες καταστροφές δεν λειτουργούν μόνο προσθετικά, αλλά και συσσωρευτικά: όταν εκδηλωθεί πυρκαγιά για δεύτερη φορά στο ίδιο σημείο, χωρίς να έχουν προλάβει πρώτα να φτάσουν σε αναπαραγωγική ηλικία τα επίμαχα δέντρα, ακυρώνεται η δυνατότητα της φυσικής αναγέννησης. Συγκεκριμένα, στον ορεινό όγκο της Πάρνηθας έχουν διαπιστωθεί 7.280 στρεμ. διπλοκαμένης έκτασης μέσα στα χρόνια.
«Είναι ξεκάθαρο ότι η Πάρνηθα δεν σηκώνει άλλη μεγάλη φωτιά», δηλώνει στο OneMan εκ μέρους της WWF Ελλάς ο Ηλίας Τζηρίτης, υπεύθυνος δράσεων για δασικές πυρκαγιές, υπενθυμίζοντας ότι πέρα από το σταθερά ευάλωτο ελατόδασος (το οποίο είναι η ψυχή της Πάρνηθας), τα δάση χαλεπίου πεύκης χαμηλότερα και περιμετρικά του όρους παλεύουν ακόμα να ανακάμψουν. Και λόγω του έντονου ανάγλυφου της περιοχής που ορίζει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη των πυρκαγιών στην Πάρνηθα, δεν είναι καθόλου απίθανο το σενάριο μιας ανεξέλεγκτης πυρκαγιάς να οδηγηθεί στα ίδια σημεία.
Ενώ λοιπόν βρισκόμαστε στη μέση της αντιπυρικής περιόδου και ενόψει ενός καλοκαιριού που έχει ήδη δώσει ρεκόρ υψηλής θερμοκρασίας, αναρωτιόμαστε κατά πόσο έτοιμη είναι η Πάρνηθα για αυτό το απευκταίο σενάριο. Εάν έχουν εφαρμοστεί επιπλέον μέτρα θωράκισης ύστερα από τα περσινά γεγονότα, πώς προχωρούν τα έργα για την αποκατάσταση των διπλοκαμένων εκτάσεων και πότε επιτέλους θα εκπονηθεί νέα διαχειριστική μελέτη που θα ορίζει τεκμηριωμένα τη στρατηγική δασοπροστασίας για τον Εθνικό Δρυμό, εμπλέκοντας παράλληλα και όλους τους δήμους που γειτνιάζουν σε αυτόν.
«Δεν υπάρχει η αίσθηση στον κόσμο ότι βρίσκεται σε εθνικό πάρκο»
Κατά τη διάρκεια της αντιπυρικής περιόδου, για την εποπτεία του Εθνικού Δρυμού συντονίζεται καθημερινά ένα διευρυμένο σύνολο μονάδων, χωρίς να έχει αλλάξει κάτι αριθμητικά από πέρσι.
Δεδομένου ότι έργα αντιπυρικής προστασίας υλοποιούνται απ’ το 1997 με το πρώτο Σχέδιο Διαχείρισης που έθεσε υπό ενιαία διαχείριση όλο τον ορεινό όγκο, έχει αναπτυχθεί ένα δίκτυο 12 παρατηρητηρίων σε σημεία υψηλής ορατότητας, με επαρκές ωράριο φύλαξης σήμερα. Ταυτόχρονα, οχήματα του Πυροσβεστικού Σώματος, του Δασαρχείου Πάρνηθας, της Μονάδας Διαχείρισης του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. και των όμορων Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης βρίσκονται σε περιπολία είτε στρατοπεδεύουν σε σημεία απ’ όπου ελέγχουν οπτικά το πεδίο που δεν καλύπτεται από τα μόνιμα πυροφυλάκια.
Τις ημέρες υψηλής επικινδυνότητας, περιπολούν επικουρικά δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού, ενώ κομβικός στη φύλαξη είναι ο ρόλος των εθελοντών, το σύνολο των οποίων ανέρχεται στον αριθμό των 287, με βάση τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας από τη Γενική Γραμματεία Δασών. Οι ίδιες δυνάμεις συνδράμουν σε περίπτωση εκδήλωσης πυρκαγιάς, με κεντρικό συντονιστή την Πυροσβεστική.
Εάν προσθέσουμε σε αυτή τη λίστα και τα συστήματα πυρανίχνευσης, καταλαβαίνουμε ότι η Πάρνηθα φυλάσσεται σε ικανοποιητικό βαθμό, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι το τρέχον μοντέλο εξαντλεί τις δυνατότητες που υπάρχουν, όπως επισημαίνει ο Ηλίας Τζηρίτης από τη WWF Ελλάς, έχοντας εμπειρία ως εθελοντής δασοπυρόσβεσης από τη δεκαετία του 1990.
«Δυστυχώς, στον περισσότερο κόσμο δεν υπάρχει κανένα αίσθημα ότι εισέρχεται σε ένα εθνικό πάρκο το οποίο φυλάσσεται. Θα έπρεπε να είχαμε προχωρήσει σε μια πιο δυναμική διαδικασία φύλαξης. Πολλές φορές, κλείνει η πρόσβαση χωρίς να δίνονται καν εξηγήσεις στους επισκέπτες. Ενώ έχεις μια τεράστια ευκαιρία ευαισθητοποίησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συντριπτική πλειοψηφία του κοινού για να ανέβει στο βουνό περνά από ένα σημείο – τον σταθμό του τελεφερίκ.
Έχει εκφραστεί, λοιπόν, εδώ και χρόνια η πρόταση να τοποθετηθεί στο Μετόχι μπάρα ελέγχου και μαζί με τον αστυνομικό υπάλληλο να βρίσκεται εκεί ακόμη ένα άτομο με ρόλο δημόσιου λειτουργού που θα ενημερώνει τους επισκέπτες για θέματα πυροπροστασίας».
«Με μια τόσο απλή κίνηση, ο κόσμος θα συνειδητοποιούσε ότι μπαίνει σε μια προστατευόμενη περιοχή με συγκεκριμένο κανονισμό λειτουργίας και έτσι θα ήταν πιο πρόθυμος να την προστατεύσει».
Δεν είναι μόνο τα απορρίμματα. Σε ανοιχτή επιστολή προς τις αρμόδιες αρχές που είχαν αποστείλει το 2022 οι Εθελοντές Δασοπροστασίας Αττικής εξέφραζαν ανησυχία για την κατάσταση που επικρατεί στον Εθνικό Δρυμό Πάρνηθας, αναφέροντας ότι συνεχίζεται ανεξέλεγκτα το τάισμα των άγριων ζώων, η διακίνηση σκύλων, η συλλογή φυτών και μανιταριών, οι μηχανοκίνητοι αγώνες. Όπως διαβεβαιώνει ο Ηλίας Τζηρίτης, τίποτα δεν έχει αλλάξει μέχρι σήμερα. «Δεν υπάρχει καν μελέτη επισκεψιμότητας για την Πάρνηθα, ώστε να διαπιστωθεί η φέρουσα ικανότητα του Δρυμού και να επιλυθούν τα θέματα ασφάλειας των επισκεπτών, με πιο απλό παράδειγμα τον τρόπο που θα διαφύγουν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης».
Επομένως, παρά το γεγονός ότι η φύλαξη του Δρυμού είναι ισχυρή, αφύλακτη παραμένει η δραστηριότητα εντός αυτού, με το σύνολο των επισκεπτών να υπολογίζεται άτυπα ότι αγγίζει το 1 εκατ. ανά έτος.
Τα έργα προστασίας στην Πάρνηθας από το AntiNero
Το πρωταγωνιστικό εργαλείο που έχει ενεργοποιήσει διαδικασίες πυροπροστασίας έπειτα από δεκαετίες στα ελληνικά δάση είναι το AntiNero – ένα πρόγραμμα το οποίο χρηματοδοτείται από πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης και υλοποιείται σε διαδοχικές φάσης το διάστημα 2022-2025.
Στο πλαίσιο των μέτρων που εφαρμόζονται για την αποτροπή και τον περιορισμό των πυρκαγιών, βλέπουμε να υιοθετούνται ορθές πρακτικές όπως η δημιουργία στεγασμένων ζωνών (δηλ. στρατηγικά χωροθετημένες ζώνες με κατάλληλα αραιωμένη βλάστηση), διαπιστώνοντας και έμπρακτα τη συμβολή των παρεμβάσεων στην ένταση της πυρκαγιάς.
Την άνοιξη του τρέχοντος έτος, η Γενική Διεύθυνση Δασών και Δασικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΝ είχε επισημάνει σε σχετικό PDF τη συνεισφορά των έργων AntiNero στη διαχείριση της περσινής πυρκαγιάς της Πάρνηθας. Για πιο συγκεκριμένες πληροφορίες σχετικά με τα ποσά και τα έργα του προγράμματος που αφορούν τον πολύπαθο ορεινό όγκο της Αττικής, απευθυνθήκαμε στον Στάθη Σταθόπουλο, Γενικό Γραμματέα της Υπηρεσίας. Όπως απαντά, στην Πάρνηθα έχουν ολοκληρωθεί είτε βρίσκονται σε εξέλιξη δράσεις που αναλογούν στο ποσό των 14,2 εκατ. € από το ευρωπαϊκά χρηματοδοτούμενο πρόγραμμα.
Αναλυτικότερα μέσω του AntiNero II έχουν ολοκληρωθεί:
- Εργασίες ειδικών δασοτεχνικών έργων για τον καθαρισμό δασών και δασικών εκτάσεων, καθώς και για τη συντήρηση του δασικού οδικού δικτύου, παράλληλα με τη δημιουργία στεγασμένων αντιπυρικών ζωνών, σε εκτάσεις ευθύνης Δασαρχείου Πάρνηθας (προϋπολογισμός: 500.000 €)
- Εργασίες ειδικών δασοτεχνικών έργων για την αντιπυρική προστασία του ορεινού όγκου Πάρνηθας (προϋπολογισμός: 2 εκατ.€). «Μόνο το περσινό καλοκαίρι πραγματοποιήθηκαν καθαρισμοί σε περίπου 800 στρέμ. και συντηρήθηκαν δασικοί δρόμοι συνολικού μήκους 204 χλμ.».
- Πέραν των χωματουργικών εργασιών, συνεργεία υλοτόμων και δασεργατών ενίσχυσαν τις δυνάμεις με έκτακτες παρεμβάσεις καθαρισμού καύσιμης ύλης.
Όπως πληροφορεί ο Γενικός Γραμματέας, μέσω του AntiNero I είχαν προηγηθεί αντίστοιχα έργα δασοπροστασίας (προϋπολογισμού 2,1 εκατ. €). Απ’ την άλλη, μέσω του AntiNero ΙΙΙ, την τωρινή περίοδο είναι σε εξέλιξη έργα για τη δημιουργία μικτών αντιπυρικών ζωνών σε οικισμούς και δρόμους (προϋπολογισμός: 1,7 εκατ. €), ενώ μέσω του ίδιου πακέτου θα εκπονηθεί και η κεφαλαιώδους σημασίας Διαχειριστική Μελέτη Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας – ένα επιτακτικό αίτημα δεκαετιών.
Εν απουσία μέχρι στιγμής ολοκληρωμένου σχεδίου, όπως έχει τονίσει επανειλημμένα η WWF και ο Ηλίας Τζηρίτης στην τωρινή επικοινωνία μας, είναι επίφοβη τελικά η αποτελεσματικότητα των μέτρων και λόγω κακού σχεδιασμού ενδέχεται να πάει στράφι η προσπάθεια.
«Στην Πάρνηθα, για παράδειγμα, έχουμε δει ότι οι περισσότερες πυρκαγιές διαχρονικά έχουν ξεκινήσει από την περιφερειακή ζώνη και εισήλθαν στον Δρυμό, σπανιότατα συνέβη το ανάποδο. Εάν δεν έχεις πρώτα εκπονήσει στατιστική ανάλυση των αιτιών για να δεις ποια σημεία είναι πιο επίφοβα σε εκδήλωση πυρκαγιάς, εάν δεν έχεις στα χέρια σου σενάρια εξέλιξης πυρκαγιάς με βάση το ιστορικό για να διαπιστώσεις πώς πρέπει να ανακόψεις τη βλάστηση, είναι αδύνατον να καθορίσεις στρατηγική φύλαξης».
Η πολυαναμενόμενη Διαχειριστική Μελέτη του Εθνικού Δρυμού πρόκειται να έχει ολοκληρωθεί μέχρι τον Οκτώβριο του 2024, περνώντας στο στάδιο της διαβούλευσης. Θα αφορά σε έκταση 165.000 στρεμ. και όπως ενημερώνει ο Γενικός Γραμματέας Δασών θα συνυπολογίζει μεταξύ άλλων όλα τα στοιχεία της τελευταίας πυρκαγιάς, τις λειτουργίες του δάσους και το σύνολο των δραστηριοτήτων σε αυτό, καθορίζοντας το μέλλον του Δρυμού για τις προσεχείς δεκαετίες.
Παράλληλα, όπως υπενθυμίζει ο ίδιος, βρίσκεται σε εξέλιξη πρόγραμμα χρηματοδότησης από το Πράσινο Ταμείο για τους δήμους με περιαστικά δάση (ανάμεσα στους οποίους και όσοι γειτνιάζουν στην Πάρνηθα) για άμεση δημιουργία αντιπυρικών ζωνών, πλάτους 10 μ., μεταξύ αστικού ιστού και δάσους.
Το συγκεκριμένο μέτρο, ωστόσο, από μόνο του έχει μικρή έως και ελάχιστη απόδοση, όταν από την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι οι καύτρες σε συνθήκες υψηλών μποφόρ μπορούν να καλύψουν μέχρι και 800 μ. απόστασης. Αρκεί να θυμίσουμε ότι τόσο το 2012, όσο το 2016 και το 2023 η φωτιά πέρασε από πάνω την Εθνική Οδό.
Οι δήμοι, στην πραγματικότητα, έχουν σαφείς αρμοδιότητες σχετικά με την πολιτική προστασία και ειδικότερα την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών (ειδικά στην περίπτωση της Πάρνηθας), και οι υποχρεώσεις τους θα έπρεπε να περιλαμβάνουν από τη διαχείριση της βλάστησης και τη μέριμνα για την τήρηση υποχρεώσεων καθαρισμού από τους ιδιοκτήτες μέχρι την ενημέρωση των δημοτών, όπως επεσήμανε σε σχετική πρόταση προς το ΥΠΕΝ το WWF Ελλάς τον Οκτώβριο του 2023, χωρίς να λαμβάνεται βέβαια το περιεχόμενό της ιδιαίτερα υπόψιν, όπως φαίνεται.
Πόσο επικίνδυνο προβλέπεται αυτό το καλοκαίρι
«Σίγουρα έχουμε πάει καλύτερα τόσο στην έκταση, όσο και στην ένταση της πρόληψης και του καθαρισμού», δηλώνει ο Γενικός Γραμματέας Δασών του ΥΠΕΝ, Στάθης Σταθόπουλος. «Για πρώτη φορά, δημιουργούνται ζώνες μικτής βλάστησης με πλατύφυλλα είδη, τα οποία χαρακτηρίζονται από πιο αργή και ελεγχόμενη εξάπλωση της πυρκαγιάς. Αυτό το καλοκαίρι, επιχειρούν και οι νέες μονάδες δασοκομάντος του υπουργείου Πολιτικής Προστασίας [μονάδες που θα μεταφέρονται με ελικόπτερα μέσα στο δάσος, απευθείας στο μέτωπο της πυρκαγιάς]. Φέτος, έγιναν κοινές ασκήσεις με τις δυνάμεις της Πολιτικής Προστασίας, αλλά και κοινές εκπαιδευτικές δράσεις».
Και συνεχίζει ο ίδιος καταλήγοντας: «Δεν υποστηρίζουμε ότι βρήκαμε τρόπο να καταργήσουμε τη φωτιά, ούτε ότι η προετοιμασία μπορεί να αποτρέψει νέες πυρκαγιές. Η κλιματική κρίση θα παράγει τα προσεχή χρόνια φαινόμενα μεγαλύτερης έντασης και έκτασης από αυτά που γνωρίζαμε. Ο δικός μας σκοπός είναι να παίρνουμε όλο και περισσότερα μέτρα πρόληψης με απομάκρυνση της βιομάζας».
Οι παθογένειες του αντιπυρικού σχεδιασμού παραμένουν άλυτες, βέβαια – απαράδεκτα περισσότερες ενάρξεις πυρκαγιών από οπουδήποτε αλλού στη Μεσόγειο, έμφαση περισσότερο στην καταστολή παρά στην πρόληψη, χαμηλή ευαισθητοποίηση των πολιτών και απουσία μακροχρόνιας στρατηγικής που θα ανανεώνεται σε ετήσια βάση, σκύβοντας κάθε φορά πάνω από τα οικοσυστήματα που έχουν πιο επείγουσες ανάγκες, όπως είναι η Πάρνηθα σήμερα.
Όσον αφορά την αποκατάσταση των καμένων δασικών εκτάσεων απ’ τη φωτιά του 2023, οι ανάγκες τεχνητής αναγέννησης είναι περιορισμένες σε σχέση με τη διασπορά της πυρκαγιάς που έφτασε ως την κορυφογραμμή του ορεινού όγκου: δεδομένου ότι οι φλόγες δεν απλώθηκαν στις προηγούμενες αναδασώσεις και στον οικότοπο της κεφαλληνιακής ελάτης (που είναι αδύνατον να αναγεννηθεί από μόνο του), οι κυριότερες ζημιές αφορούν 3.000 στρεμ. χαμηλού υψομέτρου που κάηκαν για δεύτερη φορά μετά το 2007, όπου θα χρειαστούν δενδροφυτεύσεις.
Από το Εθνικό Σχέδιο Αναδάσωσης που υπεγράφη πρόσφατα, στην Πάρνηθα αναλογεί μερίδιο 14.430 στρεμ. και πιο συγκεκριμένα για τις περιοχές πέριξ του Σανατορίου, πέριξ του δάσους γιγάντων και του Καζίνου, όπως ενημερώνει ο Γενικός Γραμματέας Δασών.
Ένα αισιόδοξο νέο είναι ότι η πανίδα του ορεινού όγκου συνεχίζει να ανακάμπτει παρά το απανωτό χτύπημα του 2023. «Αυτό αποδεικνύεται από την επανεμφάνιση του λύκου μετά από 60 χρόνια, ενώ πρόσφατα παρατηρήσαμε δύο από τα όρνια που διαχείμασαν φέτος στην Πάρνηθα ότι ζευγάρωσαν και φώλιασαν εκεί», όπως πληροφορεί η Μονάδα Διαχείριση Εθνικών Πάρκων Πάρνηθας, Σχινιά και Προστατευόμενων Περιοχών Σαρωνικού Κόλπου του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α., ως αρμόδιος για την παρακολούθηση και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στο μεγάλο ορεινό συγκρότημα της Αττικής.
Η φύση αποδεικνύεται εντυπωσιακά δυνατή, αρκεί να μη φάει το χαστούκι που θα είναι το τελειωτικό.
