Η ιστορία πίσω από το Αστεροσκοπείο Πεντέλης που παραλίγο να καεί

Το έργο είναι γνωστό, αλλά όχι ακριβώς ίδιο. Από την πυρκαγιά που παραμένει σε εξέλιξη στην Αττική έχουμε ήδη μια αρνητική «πρωτιά» να κρατήσουμε: Για πρώτη φορά απ’ όταν η Πυροσβεστική ανέλαβε την αποκλειστική ευθύνη για τη δασοπυρόσβεση (δηλαδή από το 1998), το «τέρας», όπως έγραψαν τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, «μπήκε στην πόλη». Αδιανόητο να βλέπεις κατεστραμμένα σπίτια, σχολεία, οχήματα και επιχειρήσεις σε περιοχές όπως είναι το Πάτημα Χαλανδρίου και τα Βριλήσσια.

Ωστόσο, σε επικοινωνιακό επίπεδο, το σενάριο της καταστροφής των εγκαταστάσεων του Εθνικού Αστεροσκοπείου στην Πεντέλη θα επέφερε ακόμη μεγαλύτερο συμβολικό βάρος για την ανικανότητα του επιτελικού κράτους. Μια εικόνα από τον μαρμάρινο θόλο του αστεροσκοπείου παραδομένο στις φλόγες, όπως λίγο έλειψε να συμβεί (ευτυχώς, με την επέμβαση της Πυροσβεστικής, οι φωτιές αποκρούστηκαν στον προαύλιο χώρο), θα σήμαινε ότι το κράτος αδυνατεί να προστατεύσει τα μνημεία της, την πολιτιστική της κληρονομιά.

Το Κέντρο Επισκεπτών Πεντέλης είναι οικείο και αγαπημένο μέρος σε δεκάδες χιλιάδες κόσμου, που έχουν περάσει εκεί τα βράδια τους γνωρίζοντας τα ουράνια σώματα και τα διάφορα αστρικά φαινόμενα μέσω ενός εμβληματικού τηλεσκοπίου, κατασκευής του 19ου αιώνα. Μακριά από τα έντονα φώτα των λεωφόρων και τον θόρυβο, το δεύτερο κατά χρονολογική σειρά Κέντρο Επισκεπτών του Εθνικού Αστεροσκοπείου προσφέρει εδώ και δεκαετίες βιωματικές δράσεις, ως ένα κέντρο με καθαρά εκπαιδευτικό (και όχι πλέον ερευνητικό) σκοπό, έχοντας μάλιστα τη γιορτή για τα τριάντα χρόνια συνεχούς λειτουργίας ως τέτοιο την τρέχουσα χρονιά που κινδύνεψε.

Μια διπλή αφορμή δηλαδή για να ανατρέξουμε στην ιστορία του.

Η μεταφορά στην Πεντέλη και το όραμα της εκλαΐκευσης

Από τη δεκαετία του 1930, κύριο μέλημα του τότε προϊσταμένου του αστρονομικού τμήματος του Αστεροσκοπείου και διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών Σταύρου Πλακίδη ήταν η μεταφορά των αστρονομικών παρατηρήσεων από το κέντρο της Αθήνας και τον λόφο της Πνύκας (τοποθεσία την οποία είχε επιλέξει ο Κλεάνθης-Schaubert). Εκείνος επιλέγει τον λόφο Κουφού στην Πεντέλη, σε 500 μ. υψόμετρο, και προχωρά στις πρώτες παρατηρήσεις το έτος του 1936.

Όμως, τα δύσκολα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου Πολέμου ανέβαλαν την εδραίωση του φιλόδοξου και πολυδάπανου σχέδιο του διεθνώς καταξιωμένου αστρονόμου για την ανάπτυξη ενός σύγχρονου παρατηρητηρίου, ώσπου λίγο πριν αποσυρθεί από την ενεργή δράση παρουσιάστηκε η ευκαιρία.

Περίπου στα μέσα του 20ού αιώνα, η διοίκηση του Πανεπιστημίου Κέμπριτζ ανακοίνωσε την πρόθεση δωρεάς ενός ιστορικού μεν αλλά τεχνολογικά παρωχημένου τηλεσκοπίου που κρατούσε στις αποθήκες του. Έχοντας περάσει από τα έδρανα του κορυφαίου πανεπιστημίου στη Βρετανία, ο Σ. Πλακίδης πρόλαβε να κατοχυρώσει την πρόθεση του Εθνικού Αστεροσκοπείου. Έτσι, με δική του φροντίδα, τον Μάιο του 1956, το πρωτοπόρο ερευνητικό κέντρο της Ελλάδας αποδέχεται το ιστορικό όργανο που έφερε το όνομα του εμπνευστή του – Newall.

Για την εγκατάσταση του τεράστιου σε μέγεθος και βάρος (περί τους 10 τόνους) τηλεσκοπίου, εξασφαλίζονται πόροι από το κράτος και κατασκευάζεται στο –ως τότε χωρίς μόνιμο προσωπικό– τμήμα του Αστεροσκοπείου στην Πεντέλη ένας αντάξιος χώρος υποδοχής. Κατασκευάστηκε ένας θόλος διαμέτρου 14 μέτρων εξ ολοκλήρου από πεντελικό μάρμαρο, που εντυπωσιάζει στην όψη. Μάλιστα, το νέο κτίριο της επέκτασης είναι αποκλειστικά ελληνικής κατασκευής, με δάπεδο που προσφέρει δυνατότητα μετακίνησης ώστε να είναι ευκολότερη η πρόσβαση στο τηλεσκόπιο.

Παράλληλα, το νέο τηλεσκόπιο εξοπλίζεται με επιπλέον επιστημονικά όργανα, όπως είναι η φωτογραφική κάμερα, ο φασματογράφος και φωτόμετρο, και τίθεται σε λειτουργία. Όπως σημειώνει στο σχετικό υλικό για την ιστορία του το Εθνικό Αστεροσκοπείο, «η χρήση του εισήγαγε ουσιαστικά τους Έλληνες αστρονόμους στη σύγχρονη επιστήμη της παρατηρησιακής αστροφυσικής». Το τηλεσκόπιο λειτουργεί με καθαρά επιστημονικό σκοπό από το 1960 μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν και οι επιστημονικές παρατηρήσεις στην Πεντέλη σταματούν εξαιτίας των επίπεδων φωτορύπανσης από το αναπτυσσόμενο αστικό κέντρο.

Μερικά χρόνια αργότερα, το τηλεσκόπιο και οι εγκαταστάσεις στο Πεντελικό Όρος γυρίζουν σελίδα.

Το τηλεσκόπιο Newall και το Κέντρο Επισκεπτών Πεντέλης

Εκτός από τη φωτορύπανση, διαπιστώνονται από τους επιστήμονες και τα αντικειμενικά όρια που έχει ένα εργαλείο παρατήρησης του 19ου αιώνα. Για την ακρίβεια, η ιστορία του Newall πηγαίνει πίσω στο μακρινό 1982, όπως έχει περιγράψει αστρονόμος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών Δρ. Βαγγέλης Κολοκοτρώνης στην εφημερίδα Αμαρυσία. Όταν συγκεκριμένα «ο μηχανικός και ερασιτέχνης αστρονόμος Robert Stirling Newall αναθέτει στον Thomas Cooke οπτικό, μαθηματικό και διάσημο κατασκευαστή οπτικών οργάνων την κατασκευή του μεγαλύτερου τηλεσκοπίου για την εποχή εκείνη».

Μπορούμε να αναφέρουμε επί τροχάδην μερικά από τα χαρακτηριστικά του που εντυπωσιάζουν μέχρι σήμερα: Οι φακοί του ζυγίζουν περίπου 66 κιλά και έχουν διάμετρο 64 εκατ., η κατασκευή του χρειάστηκε επτά ολόκληρα έτη και έχει συνολικό μήκος περί τα 9,1 μ. Πρόκειται για «το καμάρι των οπτικών διαθλαστικών/διοπτρικών τηλεσκοπίων και το ισχυρότερο και μεγαλύτερο του κόσμου μέχρι το 1873», αναφέρει ο Δρ. Βαγγέλης Κολοκοτρώνης.

Το παράδοξο με το εμβληματικό για την εποχή εργαλείο παρατήρησης είναι πως χρησιμοποιήθηκε ελάχιστες φορές. Όσο ζούσε ο Newall (μέχρι το 1980) το τηλεσκόπιο παρέμενε στην εξοχική του κατοικία στα περίχωρα του Νιούκαστλ, ενώ μετέπειτα μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο το Κέιμπριτζ. Όμως, την εποχή εκείνη οι ερευνητές του πανεπιστημίου εστιάζουν σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία την έρευνά τους, συν το γεγονός ότι δεν περισσεύουν πόροι για τη συντήρηση του ήδη παλαιωμένου σε τεχνολογία εργαλείου. Και κάπως έτσι, φτάνει στην Ελλάδα.

Έπειτα από το σημαντικό διάστημα της εικοσαετίας που αναφέραμε, το τηλεσκόπιο Newall περνά και πάλι στην αδράνεια, φυλαγμένο μέσα στον θόλο του Αστεροσκοπείου Πεντέλης. Η επόμενη μέρα στην ιστορία του γράφεται το 1995, οπότε ο αστρονόμος Νικόλαος Ματσόπουλος βρίσκει τους απαραίτητους πόρους και ιδρύει το Κέντρο Επισκεπτών Πεντέλης. Το τηλεσκόπιο τότε λαμβάνει έναν νέο ρόλο, όχι ερευνητικό, αλλά αμιγώς εκπαιδευτικό, ένα όραμα το οποίο κρατά από την εποχή του Σταύρου Πλακίδη.

Μέσα από τους φακούς του, κοινό κάθε ηλικίας έρχεται σε επαφή με την εμπειρία της παρατήρησης, τα ουράνια σώματα και τα αστρικά φαινόμενα.

Μέχρι το 2020 εκτιμάται πως πάνω από 300.000 επισκέπτες έχουν προσέλθει στους χώρους του Κέντρου για τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Βέβαια, σε αυτή την πορεία των τριάντα χρόνων αστρονομικής εκλαϊκευσης που συμπληρώνονται φέτος, το τηλεσκόπιο Newal είχε περάσει και μια δεκαετία ανενεργή, κατά τη διάρκεια της «βαθιάς κρίσης», επειδή ήταν αδύνατο να βρεθούν οι πόροι για την επισκευή βλάβης που είχε παρουσιάσει.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ