Η καινοτομία του διαστημικού Στρογγυλού Σχολείου στον Άγιο Δημήτριο

Στον αντίποδα της μανίας της αντιπαροχής που εξαφάνισε σπουδαίο κομμάτι της αστικής κληρονομιάς, είχαν σταθεί μερικοί πρωτοπόροι αρχιτέκτονες της χώρας, απαντώντας στις αυξημένες στεγαστικές ανάγκες με τα μοντέλα κατοίκησης του μοντερνισμού, όπως τα είχαν διδαχθεί στο εξωτερικό. Ανάμεσα σε αυτούς (και ίσως ο πιο αναγνωρισμένος και επιτυχημένος στην εποχή του) ήταν ο Τάκης Ζενέτος, μαθητής του Le Corbusier – ένα όνομα το οποίο όλοι θα έχουν όλοι ακούσει για το μεταλλικό θέατρο του Λυκαβηττό και το εργοστάσιο ζυθοποιίας ΦΙΞ, που αργότερα εξελίχθηκε στην έδρα του ΕΜΣΤ.

Για να είμαστε ακριβείς, κατά τη διάρκεια της καριέρας του (και προτού μια μέρα το 1977 πηδήξει απ’ το παράθυρο του αρχιτεκτονικού γραφείου του στο Κολωνάκι), είχε υλοποιήσει 120 έργα και ένα χωροταξικό σχέδιο για το Λεκανοπέδιο Αττικής. Ακόμη πιο άγνωστο για το ευρύ κοινό είναι ότι παράλληλα με όλα αυτά, ο Τάκης Ζενέτος διεξήγαγε μια συστηματική –και μόνιμα εν εξελίξει– έρευνα επάνω στην πόλη του μέλλοντος, ψάχνοντας να βρει τον τρόπο που θα εξελιχθούν οι κατοικίες και ο αστικός χώρος με τις (πολύ μελλοντικές για την εποχή) εφαρμογές των ηλεκτρονικών δικτύων πληροφορίας.

Έτσι, σε μια εποχή που τα παιδιά παίζουν στις αλάνες και τις Κυριακές μαζεύονται στο σπίτι εκείνου που διέθετε (ασπρόμαυρη) τηλεόραση, στο γραφείο του ο Τάκης Ζενέτος στοιχειοθετεί την Ηλεκτρονική Πολεοδομία, περιγράφοντας με ακρίβεια έννοιες όπως η «τηλε-διεκπεραίωση», η «τηλε-εργασία» και «τηλε-εξυπηρέτηση». Οραματίζεται μια ανατρεπτική πόλη που θα δομείται καθ’ ύψος (με τολμηρά ύψη έως 1.000 ορόφους, μάλιστα, για να καλυφθούν οι αυξανόμενες ανάγκες κατοίκησης), όπου το έδαφος θα παραμένει ελεύθερο στη φυσική του κατάσταση και θα εφαρμόζονται γενικώς οι αρχές του άυλου και του ευέλικτου.

Ήταν μια εκδοχή αυτού που σήμερα θα ονομάζαμε «έξυπνη πόλη», απαντώντας σε προβλήματα που τότε αχνοφαίνονταν σαν υποθετικά σενάρια μόνο. Και ο ίδιος θα αντιλαμβανόταν ότι οι προτάσεις του ήταν πολύ καινοτόμες για την εποχή του και δύσκολα θα εγκρίνονταν, όπως έχει σχολιάσει στην εκπομπή Αστικό Κενό ο καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάνος Δραγώνας.

Ειδικά προς το τέλος της ζωής του, περίοδος που συμπίπτει με την ανάθεση σχεδιασμού του Γυμνασίου στον Άγιο Δημήτριο, χαράσσει μια στρατηγική για να βρει τη χρυσή τομή ανάμεσα στο όραμά του και τα στεγανά που του επιβάλλει η εποχή του: Σκέφτεται «να φτιάξει ένα συμβατικό σχολείο το οποίο θα λειτουργεί με τα πρότυπα της εποχή και όταν έρθει τελικά το πλήρωμα του χρόνου, να υπάρχει ήδη η δυνατότητα, με ελάχιστα απαιτούμενες αλλαγές, να μπορούν να εφαρμοστούν όσα βλέπει ότι έρχονται στο μέλλον και αφορούν τις νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση».

Αυτό είναι σε συντομία το background που οδηγεί στο μορφολογικά αλλόκοτο Στρογγυλό Σχολείο στον Άγιο Δημήτριο, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1977, λίγο πριν το τέλος της ζωής του Ζενέτου, αποτελώντας το έργο που πλησίασε περισσότερο το μεγάλο του όραμα για την αρχιτεκτονική του μέλλοντος.

Ένα εμβληματικό σχολείο σαν διαστημόπλοιο

Είναι ένα πολύ ιδιαίτερο κτίριο, που αναλύεται εκτενώς σε μελέτες κυρίως για τη φιλοσοφική του προσέγγιση. Αντί να ακολουθήσει την τυπική γραμμική διάταξη που ακολουθούν παραδοσιακά όλα τα σχολικά κτίρια (διάδρομος με παραταγμένες τάξεις), ο Τάκης Ζενέτος συνέλαβε την ιδέα της καμπύλωσης στο παραπάνω σχήμα, καταλήγοντας σε μια κυκλική διάταξη, με την οποία θα μπορούσε να εφαρμοστεί χωρίς κανένα πρόβλημα τόσο το ισχύον μοντέλο διδασκαλίας, όσο και το όραμα της υβριδικής διδασκαλίας του μέλλοντος.

Αντιμετώπισε δηλαδή το ίδιο το κτίριο ως «εργαλείο μετάβασης» και η πρόταση έγινε δεκτή. Συγκεκριμένα, είχε ορίσει τρεις φάσεις εξέλιξης στην πορεία αυτής της μετάβασης:

Πρώτη φάση: Λειτουργία συμβατικών τάξεων (όπως περίπου ισχύει μέχρι σήμερα). Η λειτουργία του σχολείου επιτελείται σε τρεις αυτόνομες κτιριακές μονάδες των 160 ατόμων (40 άτομα ανά τάξη). Εσωτερικά του κυκλικού σχήματος, στο αίθριο, αναπτύσσεται το προαύλιο.
Δεύτερη φάση: Οι συμβατικές τάξεις θα συνεργάζονται με κόμβους πληροφοριών. Σε αυτή τη φάση, διατηρούνται οι τρεις κτιριακές μονάδες ως έχουν, με πιλοτική λειτουργία παράλληλα των ψηφιακών μέσων.
Τρίτη φάση: Θα αφαιρεθούν οι ενδιάμεσοι τοίχοι και στο αίθριο θα τοποθετηθεί πλάκα για να εγκατασταθεί επάνω της η βάση δεδομένων. Με το νέο χωροταξικό πλαίσιο, θα διαμορφωθούν διαφορετικού μεγέθους τάξεις αλλά και υποδομές ατομικής εργασίας (με δυνατότητα προσαρμογής ανάλογα με τις ανάγκες κάθε φορά), δίνοντας ζωή σε ένα νέου τύπου, υβριδικό μοντέλο διδασκαλίας. Περιγράφει κι ένα μεγάλο αμφιθέατρο για ψηφιακές και ολογραμματικές (!) προβολές.

Με άλλα λόγια, ο σχεδιασμός του συγκεκριμένου κτιρίου δεν αντιμετωπίστηκε απλά ως κτηριολογική επίλυση των τότε αναγκών· ήταν πολλά περισσότερα. Μέσα από το έργο, υποστηρίζει μια νέα (πολύ καινοτόμα για την εποχή) φιλοσοφία διανομής της πληροφορίας και της γνώσης, όχι μόνο για τους μαθητές του σχολείου αλλά και τους κατοίκους της περιοχής. Οραματίζεται το Γυμνάσιο στον Άγιο Δημήτριο ως ένα ρευστό, ευμετάβλητο, προσαρμόσιμο και πάνω από όλα ανοιχτό κέντρο γνώσης.

Όταν γίνονται τα αποκαλυπτήρια, η όψη του ξένισε αρκετούς. Μοιάζει με διαστημόπλοιο που προσγειώθηκε από το πουθενά.

Χαρακτηριστικό στοιχείο της εικόνας του είναι οι μεγάλες μπετονένιες περσίδες ηλιοπροστασίας περιμετρικά του κτιρίου – από πρακτικής άποψης είναι απόλυτα αποδοτικές, βέβαια. Με το πέρασμα του χρόνου, το ιδιαίτερο του σχήματός του κατέστησε το Στρογγυλό Σχολείο τελικά ακόμη πιο εμβληματικό και αγαπητό στα παιδιά και τους κατοίκους της περιοχής, όπως θα αφηγηθούν σήμερα κάτοικοι που μεγάλωσαν στην περιοχή.

Υπό μία έννοια, «είναι ένα ροκ σχολείο», σχολίασε στην εκπομπή ο καθηγητής Πάνος Δραγώνας, υπογραμμίζοντας ότι δεν υπάρχουν άλλα σχολεία με παρατσούκλι στη χώρα. Την ίδια στιγμή, ανά περιόδους, ομάδες αρχιτεκτόνων από το εξωτερικό καταφτάνουν για να γνωρίσουν από κοντά το Στρογγυλό Σχολείο, ένα μοναδικά δείγμα τόσο για τον μοντερνισμό όσο και την πόλη του μέλλοντος που συνέλαβε ο Ζενέτος και πολλοί θα θέλαμε να μην είχε μείνει στη θεωρία της αρχιτεκτονικής.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ