Κρύπτες και καταφύγια: Ένα αποκαλυπτικό τουρ στην υπόγεια Αθήνα
Από τις διαδρομές των υπόγειων υδραγωγείων στα καταφύγια του μεσοπολέμου και τις κρύπτες των εκκλησιών. Περπατήσαμε στην άγνωστη πλευρά της Αθήνας, με την περιήγηση της ομάδας Terra Incognita στο πλαίσιο του Athens City Festival του Δήμου Αθηναίων.
- 13 ΜΑΙ 2023
Μου έκανε εντύπωση ένας ψηλός κύριος με παντελόνι κοστουμιού ανάμεσα στο γκρουπ, που κοντοστάθηκε όταν ήρθε η σειρά του.
Η πρώτη στάση «κατάδυσης» είχε φτάσει και όλοι βρισκόμασταν μπροστά σε μια ανοιχτή καταπακτή, σαν να χάθηκε ξαφνικά ένα κομμάτι γης απ’ τον δρόμο δίπλα στην Ερμού, κι όσο κανείς τριγύρω, στα μαγαζιά ή περαστικός, δεν έδινε σημασία στο τι συμβαίνει, η μεταλλική σκάλα μες το χάσμα σού έγνεφε συνωμοτικά να βυθιστείς στο άγνωστο. Το σκοτάδι δεν επέτρεπε να διακρίνεις πού θα καταλήξεις, ούτε είχες ευχέρεια κίνησης – τα σκαλιά, μικρά, και ο χώρος, στενός.
Ο κύριος, λοιπόν, είτε για να μη λερωθεί είτε από άγχος, δίσταζε. Αλλά τελικά, γονάτισε προσεκτικά, κάθισε και άρχισε να κατεβαίνει. Όσοι αρνήθηκαν αυτή τη μικρή πρόκληση, κι ακολούθησαν τον ορθόδοξο δρόμο, από τη σκάλα της πολυκατοικίας, για τον χώρο του καταφυγίου, έχασαν άδικα την εμπειρία.
Μετά το τέλος αυτής της σκάλας, έφτανες στο πιο ευρύχωρο, στο πιο μεγάλο καταφύγιο που έχει χαρτογραφηθεί στο κέντρο της Αθήνας, με έτος κατασκευής το 1939. Θα ήταν αδύνατο να αισθανθείς κλειστοφοβία σε έναν ψηλοτάβανο κέλυφος περίπου 180 τ.μ., αλλιώς όντως ένα τουρ στην υπόγεια Αθήνα δεν είναι για σένα.
Οδηγός μας είναι ο Παναγιώτης Δευτεραίος από την Terra Incognita, ένας κανονικός χαρτογράφος του «κάτω κόσμου», ερευνητής της αστικής σπηλαιολογίας τα τελευταία 10 χρόνια και πολύπειρος στις ξεναγήσεις σε απρόσιτα μέρη, όπως το καταφύγιο που έχουμε βρεθεί και όσα θα ακολουθήσουν. Ο λόγος για την πρώτη από τις περιηγήσεις με τίτλο Υπόγεια Αθήνα, που διοργανώνονται με ελεύθερη είσοδο στο πλαίσιο του μεγάλου φεστιβάλ της πόλης, του Athens City Festival (με περισσότερες από 250 δράσεις να τρέχουν μέχρι το τέλος Μαΐου).
Οι διαθέσιμες θέσεις για το τουρ «έκαναν φτερά», όπως μετέφερε άτομο της διοργάνωσης. Ο μυστηριώδης κόσμος που κρύβεται κάτω από την αστική επιφάνεια, ομολογουμένως, εξιτάρει. Είναι προνόμιο να γνωρίσεις λίγη απ’ την αθέατη πλευρά της πόλης, για την οποία τόσα έχουν γραφτεί, θρύλοι ολόκληροι, λίγοι έκαναν τον κόπο να τα εξακριβώσουν. Γρήγορα, καταλαβαίνεις ότι ο Παναγιώτης ανήκει στις εξαιρέσεις και είναι μια έμπιστη φωνή να ακούσεις.
Οι υπόγειες διαδρομές των αρχαίων υδραγωγείων
«Σε πολλές περιπτώσεις, η αλήθεια για την υπόγεια Αθήνα διαφέρει από όσα έχουμε ακούσει ή τυχόν διαβάσει», ανέφερε στην αρχή της διαδρομής το κύριο μέλος της ομάδας Terra Incognita.
«Για παράδειγμα, υπάρχουν πράγματι υπόγειες διαδρομές αλλά όταν μιλάμε για πορεία πολλών χιλιομέτρων, αφορούν συγκεκριμένες κατασκευές: τεχνικά έργα των κλασικών ή των ρωμαϊκών χρόνων, όπως οι υπόγειες σήραγγες των αρχαίων υδραγωγείων». Χαρακτηριστική περίπτωση του είδους, το Αδριάνειο Υδραγωγείο, μια σήραγγα μήκους 20 χιλιομέτρων (Πάρνηθα – Κολωνάκι), τμήματα της οποίας σώζονται και έχουν χαρτογραφηθεί.
Ακόμη πιο μακραίωνη ιστορία είναι εκείνη του ποταμού Ηριδανού που καταγράφεται από τον 11ο αιώνα π.Χ. και κατά τα ρωμαϊκά χρόνια είχε εγκιβωτιστεί σχεδόν εξ ολοκλήρου σε τοξωτά τούνελ, μια κατατοπιστική εικόνα των οποίων αποκαλύπτεται δίπλα από την αποβάθρα του μετρό Μοναστηράκι, αν έχεις παρατηρήσει. Η λεπτομέρεια που σίγουρα σου διαφεύγει είναι ότι σε αυτή την κεντρική πλατεία, από ένα άνοιγμα στο έδαφος, φαίνεται τρεχούμενο νερό, το οποία κυλά αδιάκοπα μέσα στα χρόνια, παρά το στέρεμα των πηγών και τις επιστρώσεις από τσιμέντο στον ιστό της πόλης.
Από πού έρχεται και πώς διατηρείται αυτή η ροή, που όπως μάθαμε εκβάλλει στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού;
«Το νερό, άμα κοιτάξει κάποιος προσεκτικά, δεν έρχεται από το δίκτυο του Ηριδανού, αλλά από πλαϊνή, μικρότερων διαστάσεων δίοδο, η οποία ταυτίζεται με το Πεισιστράτειο υδραγωγείο», εξηγεί ο Παναγιώτης, επικαλούμενος τοπογραφικά σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ από το 1877. Ο Γερμανός διορατικός αρχιτέκτονας, πέρα απ’ τη συμβολή του στην ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας, δημοσίευσε μια «μικρή αλλά ουσιαστική» μελέτη για τους άξονες των υπόγειων υδραγωγείων, και στο σημείο αυτό καταγράφεται η σύνδεση των δύο διαδρομών.
Πραγματικά, «είναι εντυπωσιακό ότι η πόλη της Αθήνας κρατάει ακόμη στο υπέδαφος αρχαία ίχνη και μάλιστα ζωντανά: τρεχούμενα, καθαρά νερά που όχι μόνο συνεχίζουν αδιάκοπα τη διαδρομή τους, αλλά παραμένουν να συνεισφέρουν στην πόλη»: το νερό που τροφοδοτεί το αρδευτικό σύστημα του Εθνικού Κήπου μέχρι σήμερα προέρχεται από υπόγεια στοά του Πεισιστράτειου υδραγωγείου, το οποίο παραμένει ενεργό, όπως και το Αδριάνειο.
Πώς είναι αυτό εφικτό, από τη στιγμή που οι κοίτες δεν υφίστανται πια; «Άμα βρεθείς σε αυτά τα δίκτυα, θα δεις απ’ τα τοιχώματα να στάζει νερό». Είναι ο υδροφόρος ορίζοντας της πόλης.
«Υπάρχουν χιλιάδες καταφύγια στην Αθήνα»
Ειδικά τη διετή 1938-1939, επί δικτατορίας Μεταξά και ενόψει της απειλής του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, εκπονήθηκε και υλοποιήθηκε ένα πολύ εκτενές πρόγραμμα Πολιτικής Προστασίας με έμφαση στην κατασκευή αντιεροπορικών καταφυγίων, θεσπίζοντας «νόμους που υποχρέωναν τους ιδιοκτήτες νέων κτιρίων να φροντίζουν για την κατασκευή καταφυγίου κατά τη φάση της οικοδόμησης, και μάλιστα ανάλογου μεγέθους με την έκταση του οικήματος». Ουσιαστικά, κάθε πολίτης έπρεπε να έχει το λιγοστό του μερίδιο (1-2 τ.μ.) για να καταφύγει, σε περίπτωση συναγερμού για βομβαρδισμό.
Στο πλαίσιο των ξεναγήσεων που διοργανώνονται από την ομάδα για το Athens City Festival –μια προσαρμογή των υπόγειων περιηγήσεων της Terra Incognita για πιο ευρύ κοινό–, ξεκλειδώνουν οι καταπακτές σε δύο καταφύγια στην καρδιά της πρωτεύουσας, το ένα στο Εμπορικό Τρίγωνο και το άλλο στην οδό Βαλαωρίτου, στο Κολωνάκι.
«Ο κάθε χώρος, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούσαν τη στιγμή της αποπεράτωσης της κατασκευής, διαφέρει». Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, στα «χιλιάδες τέτοια καταφύγια που υπολογίζεται ότι υπάρχουν στην Αθήνα» υπάρχει μια βασική τυπολογία: κατασκευασμένοι για να εξασφαλίσουν την επιβίωση του κόσμου σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, οι υπόγειοι αυτοί χώροι έπρεπε να διαθέτουν επαρκές σύστημα εξαερισμού, νερό, ρεύμα και, φυσικά, απόλυτη στεγανοποίηση.
Οι πόρτες μεταξύ των θαλάμων ήταν πάντα μεταλλικές (γερμανικής κατασκευής), που έκλειναν αεροστεγώς με λάστιχο στο περίγραμμα, ασφαλίζοντας τον χώρο από τα αέρια μιας πιθανής έκρηξης.
Εξερευνώντας σήμερα τις χτισμένες από στρώσεις τσιμέντου αίθουσες, αισθάνεσαι σαν να ψάχνεις τα χαμένα κομμάτια σε ένα παζλ μυστηρίου – τοιχοκολλημένα χαρτιά λογιστηρίου είναι το εύρημα που μαρτυρά πως το καταφύγιο της Ερμού χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα ως αποθήκες εμπορικών καταστημάτων, ενώ στο δεύτερο εντοπίζεται ένα σφραγισμένο άνοιγμα, το οποίο κρύβει από πίσω τούνελ που «οι παλιοί κάτοικοι της περιοχής λένε ότι οδηγούσε στο κτίριο της Βουλής», πράγμα διόλου απίθανο. Η απόσταση που χωρίζει τα δύο σημεία είναι περίπου 150 μέτρα και «γνωρίζουμε ότι το κτίριο του κοινοβουλίου είχε συνδεθεί με άλλα κοντινά κτίρια, μέσω υπόγειων περασμάτων».
Το πιο χαρακτηριστικό και επιβεβαιωμένο πέρασμα είναι εκείνο που φτάνει στο Προεδρικό Μέγαρο, περνώντας κάτω από τον Εθνικό Κήπο.
Κρύπτες και κατακόμβες κάτω από εκκλησίες
Για μια σειρά από λόγους που χάνονται στα βάθη των αιώνων, το υπέδαφος των θρησκευτικών ναών φημίζεται για τα μυστικά του: απαριθμώντας παραδείγματα μόνο από την περιοχή του κέντρου, έχουμε τον καθεδρικό ναό της Μητρόπολης με τη μεγάλη κρύπτη (πρόσφατα αποκαταστάθηκε και αξιοποιήθηκε ως μουσείο, ανοιχτό στο κοινό), το μικρό και μάλλον άγνωστο εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης στη Μητροπόλεως, κάτω απ’ το οποίο υπάρχει σπηλαιώδης χώρος και κατά τα χρόνια της Επανάστασης στέγαζε κρυφά εργαστήριο πυρίτιδας, όπως και τον Άγιο Ανδρέα που διαθέτει δύο καταπακτές, στη μία εκ των οποίων αναγράφεται η φράση «Αρχαία Κρύπτη».
Αλλά ίσως το πιο διάσημο παράδειγμα είναι οι κατακόμβες της Ρωσικής Εκκλησίας.
Η ιστορία του ναού φτάνει όχι μόνο στα βυζαντινά χρόνια (σήμερα, αποτελεί τον μεγαλύτερο σωζόμενο βυζαντινό ναό της πόλης), αλλά μέχρι τα ρωμαϊκά, αφού χτίστηκε επάνω σε ερείπια λουτρού εκείνης της εποχής. Ωστόσο, η εικόνα που αποκαλύπτεται σήμερα στον επισκέπτη, όταν κατεβαίνει τη στενή δίοδο της κρυφής σκάλας, είναι αποτέλεσμα της ανακατασκευής του 1855 – τότε, παραχωρήθηκε ο ναός στη ρωσική παροικία της Αθήνας και οι υπόγειοι χώροι αναδιαμορφώθηκαν «όχι για κάποια συγκεκριμένη χρήση, αλλά σαν μουσείο εκείνης της εποχής».
Αυτό εξηγεί τα στοιχεία διαφορετικών εποχών που συνυπάρχουν: μεγάλες τετραγωνισμένες πλάκες από τα αρχαία χρόνια στα θεμέλια, μυστικοί χώροι προσευχής, ένα υπόγειο τούνελ που οδηγεί σε πηγάδι του Πεισιστράτειου υδραγωγείου, όπως και το υπόκαυστο, μια πρωτοποριακής σύλληψης μέθοδος θέρμανσης του χώρου με υπόγειες διόδου αέρα, που συνηθιζόταν στα ρωμαϊκά δημόσια λουτρά.
«Πάντως, κατακόμβες με την κυριολεκτική έννοια του όρου δεν είναι – τα οστά που φυλάσσονται είναι της οικογένειας των Λυκοδήμων που συνδέθηκαν ιστορικά με τον ναό, αλλά τοποθετήθηκαν μεταγενέστερα, το 1955, όταν εντοπίστηκαν σε γειτονική ανασκαφή».
***
INFO
Στο πλαίσιο του Athens City Festival του Δήμου Αθηναίων, το τουρ Υπόγεια Αθήνα: Καταφύγια και Κατακόμβες θα πραγματοποιηθεί επίσης στις 21 και 27 Μαΐου.
Περισσότερες πληροφορίες για τις δράσεις του φεστιβάλ, εδώ.
