Μέσα στο άγνωστο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη στο Θησείο

Μερικά μέτρα από την πλατεία Αγίων Ασωμάτων στο Θησείο, ανάμεσα σε νεοκλασικά που έχουν μετατραπεί σε luxury apartments και νεοκλασικά αφημένα στο πέρασμα του χρόνου, υπάρχει και εκείνο το νεοκλασικό, όπου αρχές του περασμένου αιώνα διέμενε ένας εύπορος Βαυαρός γιατρός (ανάλογο του κύρους του ιδιοκτητη ήταν και το κτίριο, εκείνα τα χρόνια), ενώ τώρα πια αποτελεί τον κατεξοχήν προορισμό για όποιον θέλει να μελετήσει θέματα εκτοπισμού, είτε να παρακολουθήσει κάποια σχετική εκδήλωση στην υπέροχη αυλή που κρύβεται στην εσωτερική πλευρά του κτιρίου.

Όλα ξεκινούν από μια ευτυχή συγκυρία που συνέβη τέλη δεκαετίας ’80 και το νεοκλασικό στον αριθμό 31 της οδού Αγίων Ασωμάτων αναπαλαιώθηκε για να πάρει τη μορφή μουσειακών χώρων και έπειτα παραχωρήθηκε για έδρα σε δύο σωματεία εφάμιλλης θεματικής. «Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη» και «Μουσείο Μακρονήσου», όπως ανακοινώνουν οι ταμπέλες στην πόρτα του κτιρίου σήμερα, αλλά οι περαστικοί δε δείχνουν να τις παρατηρούν. Τα δύο αυτά μουσεία βρίσκονται εδώ από τη δεκαετία του 2000, όμως σε επίπεδο δημοσιότητας τυγχάνουν ανάλογης μοίρας με το μεγάλο τραύμα, για το οποίο μιλούν.

Παραμένουν κάτω από το χαλί.

Στον πρώτο όροφο, μέσα στο παραγεμισμένο από τόμους και έγγραφα γραφείο του, με υποδέχεται ο Χαρίλαος Σισμάνης, η «ψυχή» του πρωτότοκου από τα δύο μουσεία. «Το Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη αποτελεί ουσιαστικά όραμα των παλιών εξόριστων, μια συλλογική πρωτοβουλία να μη χαθεί η μνήμη άμα φύγουν ξαφνικά απ’ τη ζωή», όπως μεταφέρει εκείνος. «Αλλά όταν πραγματώθηκε τελικά αυτή η ιδέα, δεν είχαν μείνει πολλοί εξόριστοι εν ζωή, είτε δεν ήταν σε θέση να οργανώσουν ένα νέο μουσείο, οπότε μέλη της επόμενης γενιάς αναλάβαμε το έργο».

Ο όρος που έθεσε από πλευρά του για να συντονίσει και να τρέξει τη διαδικασία αυτή [εμπλουτίζοντας παράλληλα το μουσείο με ένα από τα πιο σημαντικά αρχεία επί του θέματος στη χώρα, το αρχείο της οικογένειας και της μητέρας του, Κατερίνας Χαριάτη-Σισμάνη, μιας σπουδαίας Ζακυνθινιάς που μαθήτευσε κοντά στον Μπουζιάνη κι έμεινε στην ιστορία ως «η κορυφαία ζωγράφος της εξορίας», με έξι χρόνια σε Λήμνο, Μακρόνησο, Άη Στράτη και Γαύδο], ήταν «να μην υπάρχει κομματική ταυτότητα· αυτό το μουσείο να ανήκει σε όλο τον κόσμο».

Και με αυτή τη νοοτροπία λειτουργεί μέχρι σήμερα, τόσο ως μουσείο, εκθέτοντας αντικείμενα που φτιάχτηκαν όντως κατά τη διάρκεια της εξορίας από τους διωκόμενους (δεν είναι αντίγραφα), όσο και ως ένας πολύτιμος κρίκος στην ερευνητική αλυσίδα, έχοντας την απόλυτη εξειδίκευση σε θέματα εκτοπισμού – η βιβλιοθήκη των 5.000 τόμων είναι ο ένας λόγος.

Ο δεύτερος λόγος είναι, φυσικά, ο Χ. Σισμάνης, ένας ζεστός άνθρωπος που αγαπάει να λέει τις ιστορίες όπως συνέβησαν, έχοντας μελετήσει τον εκτοπισμό σε βάθος, με κίνητρα μέσα του που συνδέονταν με προσωπικά βιώματα. Όπως διευκρινίζει από την αρχή της κουβέντας μας, «δε θα ακούσεις στοιχείο από εμένα, χωρίς να το έχω διασταυρώσει πρώτα».

Και έτσι, ρωτήσαμε για την ιστορία του εκτοπισμού στη χώρα, τους μύθους που έχουν ακουστεί κατά καιρούς, την καθημερινή ζωή στη Μακρόνησο και τον Άη Στράτη, αλλά και την αδιαφορία που επικρατεί μέχρι σήμερα για το θέμα, σε σημείο που απαξιώνεται από πολλούς ως κάτι «γραφικό» ή «ξεπερασμενο».

Ενώ απλά δεν τολμάμε να το αγγίξουμε.

Εξορία δεν έκαναν μόνο «οι κομμουνιστές στη Μακρόνησο»

Τι αφορά τελικά η ιστορία των εκτοπίσεων στην Ελλάδα; Μια σκληρή πρακτική φυσικής εξουθένωσης και διάλυσης των πολιτικών αντιπάλων από το κράτος σε διαδοχικά καθεστώτα, η οποία τελικά «στιγμάτισε σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα στη χώρα», όπως τονίζει ο Χ. Σισμάνης.

Κομβικό σημείο αποτέλεσε η ψήφιση του περίφημου «Ιδιώνυμου» από την κυβέρνηση Βενιζέλου το 1929, ένας νόμος που καθιέρωσε το αδίκημα του «να σκέπτεσαι κομμουνιστικά» και να συνδικαλίζεσαι, αλλά το χρονολόγιο των εκτοπίσεων ξεκινάει ουσιαστικά ακόμη παλαιότερα, επί δικτατορίας Πάγκαλου, «και μάλιστα, εισχωρώντας υπόγεια στην εθνική νομοθεσία, μέσω ενός διατάγματος περί ζωοκλοπής: εάν κρινόσουν επικίνδυνος για το κοινωνικό σύνολο, είχαν τη δυνατότητα να σε αποκεντρώσουν, να σε βγάλουν “εκτός ορίων”».

Η Λέρος, η Λήμνος, η Φολέγανδρος, η Ανάφη, η Χίος, το Τρίκερι με το μοναστήρι, η Γαύδος και τα Κύθηρα (πέρα από τα παραδείγματα που είναι ευρέως γνωστά όπως η Μακρόνησος και ο Άη Στράτης), μέρη που σήμερα αποτελούν τουριστικούς παραδείσους, έχουν υπάρξει μερικά μόνο απ’ τα απομονωμένα στον χάρτη σημεία, όπου αποστέλλονταν οι πολιτικά διωκόμενοι, χωρίς να γνωρίζουν τι τους περιμένει εκεί και πότε θα επιστρέψουν. «Είναι το Αιγαίο της εξορίας, όπως το λέω», μια διαρκής απειλή για τους αντιφρονούντες, η οποία ξεριζώθηκε οριστικά από το θεσμικό πλαίσιο, έγινε δηλαδή η απαλοιφή και του τελευταίου σχετικού νόμου, μόλις 40 χρόνια πριν, το έτος 1983.

Μέσα σε αυτό το ευρύ χρονικό διάστημα, πολλές χιλιάδες άνθρωποι είχαν οδηγηθεί στη δίνη του διωγμού, μεταφερόμενοι από στρατόπεδα συγκέντρωσης σε τάγματα εξορίας και φυλακές (με τυχαία σειρά), αλλά οι συνθήκες και η σκληρότητα της κρατικής μηχανής διέφερε ανά περίοδο και μέρος.

«Για την ιστορική μελέτη, έχει επικρατήσει, ορθώς, μια περιοδολόγηση τριών περιόδων: τους εκτοπισμούς επί δικτατορίας Μεταξά (1936-1941), επί Εμφυλίου (1946-1949) και επί Χούντας (1967-1974), αν και η δικτατορία Παπαδόπουλου ναι μεν έκανε διώξεις, και μάλιστα από τις σκληρότερες, αλλά δεν είχαν τα χαρακτηριστικά των μέχρι τότε διώξεων, δηλαδή τη συστηματική πρακτική εξουθένωσης του “εχθρού” στα όρια του χάρτη».

Όπως παραθέτει ο Χ. Σισμάνης, «το πιο μαζικό κύμα συνέβη κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου». Ειδικά απ’ την εποχή που θεσπίστηκαν «εκτεταμένης κλίμακας προληπτικές συλλήψεις» (δηλαδή, μετά το 1947), το πράγμα ξέφυγε: «οι πληθυσμοί των τόπων εξορίας γίνονται πολλαπλάσιοι – ανάμεσά τους ήταν κόρες, παιδιά, γονείς, απλοί συγγενείς αγωνιστών του ΕΑΜ και στέλνονταν εξορία. Μέχρι τρίτου βαθμού συγγένειας κυνηγούσαν».

Άρα, ανάμεσά τους ήταν και άτομα που δεν είχαν εμπλακεί με τον ένοπλο αγώνα, ούτε είχαν απαραίτητα πολιτική συνείδηση. Μέσα στο σαλόνι του Μουσείου Πολιτικών Εξόριστων Άη Στράτη, πάνω από το προθήκες, το χέρι του συνομιλητή μου δείχνει μια φωτογραφία φτωχής ανταρτομάνας, που βρέθηκε εξορία στο Τρίκερι για το «κρίμα» των τριών γιων της.

«Και, φυσικά, η φοβερή κορύφωση εκείνου του κύματος συνέβη πράγματι στη Μακρόνησο, ένα απ’ τα πιο βάρβαρα φαινόμενα όχι στην ελληνική, αλλά στην ευρωπαϊκή ιστορία, μετεμφυλιακά. Ήταν διαταγή Churchill να γίνει εκκαθάριση». Καταρχήν να κάνουμε μια διευκρίνηση: στην άγονη νησίδα μεταξύ Κέας και Λαυρίου δε στέλνονται εξόριστοι πολίτες, αλλά εξόριστοι νεοσύλλεκτοι φαντάροι με «ύποπτα φρονήματα» και όποιος είχε υπηρετήσει στο ΕΑΜ, ξεκινώντας να καταφθάνουν το 1947.

Στην ουσία, όλο το νησί ήταν ένα στρατόπεδο πειθαρχημένης διαβίωσης που οργανώθηκε απ’ το μηδέν, όπου συνέβησαν φρικτά βασανιστήρια, πράγματα πέρα από τη λογική.

Στον τοίχο, ένα σπουδαίο έργο από τον «χαράκτη της εξορίας», τον Χρίστο Δαγκλή μεταφέρει την εικόνα στον επισκέπτη: «το βασανιστήριο της πέτρας – τους φορούσαν μια πέτρα 50-70 κιλών και τους έλεγαν, «βλέπεις αυτόν τον λόφο; Πάνω-κάτω, δέκα φορές».

Στη Μακρόνησο, όσοι αρνούνταν να υπογράψουν τη δήλωση μετάνοιας, συχνά επιβάλλονταν σε απομόνωση. Ξυλοδαρμοί, συνεχής εξάντληση από εργασίες και καψόνια (όλα τα κτίρια χτίστηκαν με τα χέρια απ’ τους κρατούμενους), βασανιστήρια και εκτελέσεις. Ένα κανονικό πείραμα, του οποίου τα θύματα –ύστερα από ενδελεχή έρευνα του Χ. Σισμάνη με τον Τάσο Σακελλαρόπουλο, υπεύθυνο του Ιστορικού Αρχείου Μουσείου Μπενάκη– κυμαίνονται μεταξύ 145.000 και 165.000.

Η ανυπότακτη ζωή στον Άη Στράτη

Εάν, λοιπόν, η Μακρόνησος αποτελεί το πιο ακραίο «πείραμα» στη μεγάλη ιστορία των εκτοπίσεων, ο Άη Στράτης είναι το τυπικό παράδειγμα.

Είναι το νησί με τα περισσότερα χρόνια παραμονής εξόριστων στα εδάφη του, με παρουσία και στα τρία κύματα, όπως τα απαριθμήσαμε προηγουμένως. «Πρόκειται για το πρώτο σημείο που χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας». Ένας μικρός αριθμός εργατών και συνδικαλιστικών στελεχών έκανε την αρχή, αρχές της δεκαετίας του 1920. «Έχουμε, φωτογραφία του 1925-1926 με καπνεργάτριες απ’ την Καβάλα, μαζί με τα παιδιά τους, που μόλις έφτασαν στο νησί».

Το συγκεκριμένο τεκμήριο ήρθε στα χέρια του Χ. Σισμάνη απ’ τον μικρό Μανωλάκη της φωτογραφίας – παλαιοπώλης απ’ την Θεσσαλονίκη που κατέβαινε τακτικά στο Μοναστηράκι και όταν έμαθε για το μουσείο, το παραχώρησε με χαρά. «Όταν ανοίξαμε, θυμάμαι, η συλλογή πολλαπλασιάστηκε – φωτογραφίες, τεκμήρια, ενθύμια. Το εκπληκτικό, μέσα σε όλα, είναι ότι άνθρωποι κρατούσαν αυτά τα αντικείμενα μέχρι το τέλος της ζωής τους, σαν ελάχιστα μνημεία για τον εαυτό τους και τον εκδιωγμό που πέρασαν».

Ανάμεσα σε αυτά και αντικείμενα καθημερινής διαβίωσης, τα περισσότερα απ’ τα οποία εκτίθενται συγκεντρωμένα, υπό τη μορφή σκηνής, αποτελώντας το πιο μεταδοτικό σημείο του Μουσείου.

Για να επιβιώσουν οι εξόριστοι αλλά και σε μια προσπάθεια να κάνουν πιο ανθρώπινη τη διαβίωσή τους, έγιναν φοβερά επινοητικοί: Έφτιαξαν (και φύλαξαν) μπρίκια για καφέ από κονσερβοκούτια, αυτοσχέδια ράντζα από κορμούς και σύρμα, σκάκι και άλλα παιχνίδια. Ίσως το πιο «περιζήτητο» και εντυπωσιακό είναι το ψαροντούφεκο του Χρόνη Μίσσιου, φτιαγμένο από απλώστρα ρούχων, ενώ στη δίπλα αίθουσα υπάρχουν «αυτιά» ντουλάπας, ζωγραφισμένα απ’ τον Γιάννη Ρίτσο.

«Πρέπει να αναλογιστούμε ότι τα χρόνια εκείνα, στους τόπους εξορίας η διαβίωση ήταν δύσκολη ακόμη και για τους ντόπιους. Συγκεκριμένα, ο Άη Στράτης ήταν ακόμη πιο αποκομμένος. Θρακικές Σποράδες, τριγύρω βάθη απροσμέτρητα. Ένα άνυδρο νησί, τα εδάφη είναι φτωχά και το καράβι έπιανε λιμάνι κάθε 10 μέρες τότε και αν, ανάλογα με τον καιρό».

Στις περιπτώσεις μεταγωγής εξόριστων, οι καραβιές δεν έπιαναν στεριά: έτσι κι αλλιώς, στον λόφο του Άη Μηνά όπου στήθηκαν τα αντίσκηνα του τάγματος (ένα κοίλο πλάτωμα όπου κατέληγαν τα νερά όποτε έβρεχε) δεν υπήρχε λιμενοβραχίονας· οι νεοεισαγόμενοι αφήνονταν μέσα στη θάλασσα και έπειτα παραλαμβάνονταν απ’ τους υπόλοιπους, τους «δικούς τους». Φτάνοντας, είχαν μια βαλίτσα μαζί τους, φτιαγμένη συχνά από τους ίδιους, με κρυφό πάτο για να περάσουν βιβλία και έγγραφα. Το παράνομο αυτό υλικό, σημειωτέον, οδηγούταν στο «γραφείο αποδελτίωσης»ένα κρυφό επιτελείο των εξόριστων, απ’ το οποίο εκδιδόταν με χειροποίητα μέσα εφημερίδα και, έπειτα, ανακοινωνόταν συνωμοτικά σε όλο το τάγμα.

Ένα φύλλο του 1947 από την επονομαζόμενη Φωνή του Εξόριστου παρουσιάζεται στο Μουσείο. Τρομερή η συλλογική αίσθηση, που τους ένωνε. «Το κράτος για τη συντήρηση ανά άτομο δαπανούσε 1 δραχμή και 3 δεκάρες, κάτι το οποίο επέτρεπε να αγοράσεις μια κονσέρβα ψαριού (τρίτης κατηγορίας), δυο φέτες ψωμιού και τρία τσιγάρα. Οπότε, για να τα βγάλουν πέρα, οι εξόριστοι είχαν εφαρμόσει ένα κολεκτιβίστικης φιλοσοφίας σύστημα, με κοινό ταμείο στο οποίο προστίθενταν κατά καιρούς επιταγές απ’ τις οικογένειες των πιο εύπορων εξόριστων και έπειτα το ποσό διαμοιραζόταν σε όλους».

Να αναφέρουμε ότι όλα αυτά υλοποιούνταν μέσω των Ομάδων Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων (ΟΣΠΕ), συλλογικές οργανώσεις που δρούσαν για την επίλυση προβλημάτων της καθημερινής διαβίωσης μεταξύ των εξόριστων, με την πρώτη περίπτωση να καταγράφεται –και πάλι– στον Άη Στράτη.

Μητρώα δεν υπήρχαν, φυσικά· με την έρευνα του Χ. Σισμάνη εκτιμάται ότι απ’ αυτόν τον τοπο, πέρασαν 12.000-15.000 εξόριστοι συνολικά, ανάμεσά τους και 48 άτομα που τεκμηριωμένα έχασαν τη ζωή τους. Δημογραφικό αποκορύφωμα στο «νησί των αμετανόητων» καταγράφεται την περίοδο μετά το 1950 (όταν οι εκτοπισμένοι της Μακρονήσου και άλλων ταγμάτων μεταφέρθηκαν εκεί), μια περίοδος απ’ την οποία σώζεται σπουδαίο υλικό. Ένα στιγμιότυπο στο Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων Άη Στράτη μεταφέρει την εικόνα ενός οπλισμένου χωροφύλακα μπροστά από έναν λαό χιλιάδων εξόριστων.

«Ειδικά εκείνη την περίοδο, είχε ατονήσει η επιτήρηση», εξηγεί ο ίδιος, «οι βαρβαρότητες στην Μακρόνησο και όχι μόνο είχαν προκαλέσει εθνικό διασυρμό· αποστέλλονταν επιστολές και εκκλήσεις για παύση των ταγμάτων εξορίας». Επί της νεοεκλεχθείσας κυβέρνησης Πλαστήρα, τότε, επικράτησε για λίγο καιρό ένα κλίμα ειρήνευσης, το οποίο στο χρονολόγιο του Άη Στράτη αποτυπώνεται πολύ ζωντανά: επειδή ανάμεσα στους εξόριστους βρίσκονταν αρκετοί αστέρες διανοούμενοι και καλλιτέχνες, όπως ο Μάνος Κατράκης, ο συνθέτης Νίκος Μάργαρης, ο Λουντέμης, ο Καρούζος κ.ά., η πολιτιστική ζωή του τόπου γνώρισε φοβερή άνθιση. Παραστάσεις, χορωδίες, ορχήστρες – θεάματα που παρασκευάζονταν απ’ τους εξόριστους, όπως πάντα, με χειροποίητα μέσα.

«Συχνά ο κόσμος απορεί σε αυτό το σημείο, διαπιστώνοντας τη δραστήρια ζωή της εξορίας – αλλά, όπως τονίζω κάθε φορά, κάτι τέτοιο συνέβη μόνο στον Άη Στράτη και αποκλειστικά το διάστημα μετά το ’50· δεν είναι η γενική εικόνα της εξορίας».

Εξορία: ένα φαινόμενο με πολλά πρόσωπα. Αλήθεια, πόσα απ’ αυτά είναι σήμερα γνωστά στο ευρύ κοινό;

Ένα τραύμα κάτω απ’ το χαλί

Το θέμα του εκτοπισμού δεν περιλαμβάνεται στη σημερινή διδακτέα ύλη. «Εδώ, δεν το γνωρίζουν καν οι καθηγητές», υπογραμμίζει από την εμπειρία του με σχολικά γκρουπ ο Χ. Σισμάνης. «Παλαιότερα, έκανα άτυπα μερικές στατιστικές: οι περισσότεροι δάσκαλοι ηλικίας 30-37 ετών δεν το είχαν διδαχθεί ούτε σε πανεπιστημιακό επίπεδο και μόλις το 2% είχε την τιμιότητα να ομολογήσει ότι φέρει ευθύνη που ποτέ δεν καταπιάστηκε, έστω για τα βασικά, με τη μακρά ιστορία των εκτοπισμών στη χώρα – το υπόλοιπο 98% διοργάνωνε την επίσκεψη απλά επειδή το Μουσείο ήταν ενταγμένο στο πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας».

Αυτή η απροθυμία εκδηλώνεται σε όλα τα επίπεδα.

«Φαντάσου, μελέτη για την πλούσια τέχνη που παράχθηκε κατά τη διάρκεια της εξορίας, ακόμη δεν έχει εκπονηθεί». Το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων Άη Στράτη έχει το προνόμιο να διαθέτει έργα αποκλειστικά από εξόριστους, τα οποία φτιάχτηκαν είτε κατά τη διάρκεια της εξορίας ή μεταγενέστερα, πάντως όχι από άτομα που εμπνεύστηκαν απ’ το φαινόμενο του πολιτικού διωγμού. Άρα, μιλάμε για έργα δεμένα με το βίωμα και μεταφέρουν ιστορίες – «εδώ, συναντάει ο επισκέπτης μια διαπλοκή ιστορίας και τέχνης, αντικείμενα που λειτουργούσαν ψυχοθεραπευτικά εκείνα τα σκληρά χρόνια».

Το χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα είναι το διπλό αυτοπορτρέτο της Κατερίνας Χαριάτη – Σισμάνη, που υποδέχεται και αποχαιρετά τον επισκέπτη στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη – το ένα σε ακαδημαϊκό ύφος και το άλλο σε εξπρεσιονιστικό, με ανόθευτη εκφραστική ορμή. «Το διπλό πορτρέτο της εξορίας: από τη μία, πώς ήταν και από την άλλη, πώς αισθανόταν».

***

INFO

Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη
Αγίων Ασωμάτων 31, Θησείο
Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

Στο πλαίσιο του μεγάλου φεστιβάλ της πόλης Athens City Festival, οι επισκέπτες προσκαλούνται να γνωρίσουν το Μουσείο με ελεύθερη είσοδο: στις 25/5 και στις 31/5 (ώρα 19:00) θα πραγματοποιηθεί περιήγηση στη συλλογή από τον Χ. Σισμάνη, όπως και προβολή του ντοκιμαντέρ για τον Άη Στράτη και τη Μακρόνησο με τίτλο Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας, του Ελβετού Olivier Zuchuat.

Απαραίτητη η τηλεφωνική προκράτηση στο 2103213488. Θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

URBAN

Πάρτι, θερινό σινεμά και υπόγεια Αθήνα: 10 δράσεις από το Athens City Festival