Οι πιο ιστορικές εκκλησίες στο κέντρο της Αθήνας
- 15 ΑΠΡ 2025
«Τίποτε ίσως άλλο δεν έχει συνδεθή τόσον με την ζωή της πόλεως των Αθηνών, κατά τους παλαιούς χρόνους της τουρκοκρατίας, όσον το Εκκλησάκι της εποχής εκείνης […], αλλά και τίποτε άλλο δεν έχει συνδεθεί τόσον με την ψυχή των σημερινών Αθηναίων», έγραφε τη δεκαετία του 1940 ο Κώστας Μπίρης, την εποχή που είχε διορισθεί διευθυντής σχεδίου πόλεως στον Δήμο Αθηναίων.
Στο συγκεκριμένο βιβλίο όπου ανήκει το παραπάνω απόσπασμα (Αι Εκκλησίαι των Παλιών Αθηνών) καταγράφονται οι 140 μεσαιωνικές εκκλησίες της Αθήνας που επιβίωσαν τα χρόνια της Τουρκοκρατίας αλλά και μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, όταν υπήρξαν αθρόες κατεδαφίσεις χωρίς μέριμνα για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Μερικές από αυτές τις εκκλησίες επιβιώνουν μέχρι και σήμερα, μάλιστα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις με την αυθεντική τους μορφή, μεταφέροντας στα μορφολογικά στοιχεία τους ιστορίες αιώνων.
Οι Άγιοι Θεόδωροι στην πλατεία Κλαυθμώνος
Μελετητές της ναοδομίας τον έχουν χαρακτηρίσει ως το πιο αυθεντικό βυζαντινό μνημείο της πόλης: οικοδομήθηκε τον 11ο αι. στα ερείπια παλαιότερου ναού (ενός από εκείνους που είχε ανεγείρει η αυτοκράτειρα Ευδοκία), ακολουθώντας εξωτερικά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας που βλέπουμε μέχρι και σήμερα, χωρίς να έχει υποστεί επεμβάσεις ή αλλοιώσεις.
Στο εσωτερικό του ναού, πέρα από τον εντυπωσιακό γλυπτό διάκοσμο και τις τοιχογραφίες, αξίζει να παρατηρήσουμε το ιδιαίτερο στοιχείο του τρούλου που στηρίζεται επάνω σε κίονες και πεσσούς.
Να σημειώσουμε ότι ολοκληρώθηκαν πρόσφατα εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης, αναδεικνύοντας με μεγαλύτερη ακρίβεια την αρχική μορφή του.
Η Καπνικαρέα στην Ερμού
Από τη δεκαετία του ’30 που η Καπνικαρέα πέρασε στη δικαιοδοσία της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αφαιρέθηκαν όλες οι αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις και ο ναός επέστρεψε στην αρχική του μορφή – ένα κτίσμα του 11ου αι. στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς, εγγεγραμμένου με τρούλο, για το οποίο χρησιμοποιήθηκαν κίονες παλαιοχριστιανικής εποχής πιθανότατα από ναό που προϋπήρχε σε αυτή τη θέση.
Σήμερα, είναι ένα καταφύγιο γαλήνης μέσα στην πολύβουη Ερμού, με θαυμάσιες αγιογραφίες από τον Φώτη Κόντογλου και μια ψηφιδωτή παράσταση από την Έλλη Βοΐλα στο εσωτερικό.
Η Παντάνασσα στο Μοναστηράκι
Athens, Greece – December19, 2023: Unidentified people on Monastiraki square with the small Byzantine church former known as Panagia Pantanasa The Athenian,
Ενδεχομένως να πρόκειται μέχρι και για τον παλαιότερο ναό των Αθηνών, αλλά ελλείψει γραπτών πηγών οι απόψεις των ιστορικών διίστανται. Σε κάθε περίπτωση, ο ναός της Παναγίας της Παντάνασσας που κάποτε είχε μετατραπεί σε μοναστήρι (δίνοντας το όνομα στην ευρύτερη περιοχή) μεταφέρει στους τοίχους του ιστορία τουλάχιστον από τον 10ο αι., ανήκοντας μάλιστα στους καμαροσκέπαστους ναούς (λόγω του ημικυλινδρικού κλίτους) – ένας ρυθμός ο οποίος εντοπίζεται μόνο στην Αθήνα, σε ελάχιστα σήμερα παραδείγματα. Το κωδωνοστάσιο αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη.
Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στην Αρχαία Αγορά
Ανάμεσα στους δωρικούς ναούς και τους κίονες στα νοτιανατολικά της Αρχαίας Αγοράς διασώζεται ο ιστορικός ναός των Αγίων Αποστόλων, αποτελώντας το μόνο κτίσμα το οποίο επιβίωσε από την κατεδάφιση της συνοικίας Βρυσάκι. Χρονολογείται στα τέλη του 10ου αι. και σώζεται ακέραια από τότε, χωρίς παρεμβάσεις, με σπουδαία αρχιτεκτονική αξία, καθώς σηματοδοτεί την αρχή του αθηναϊκού βυζαντινού ρυθμού.
Επίσης, διαθέτει πλούσιο κεραμικό διάκοσμο, με ιδιαίτερα κουφικά κοσμήματα στο εξωτερικό της εκκλησίας (σχήματα που μιμούνται την αραβική γραφή).
Ο ναός των Αγίων Αναργύρων στου Ψυρρή
Η λαμπρότερη και πιο ιστορική εκκλησία στην περιοχή του Ψυρρή είναι εκείνη στην πλατεία Ηρώων, εδράζοντας σε κτίσμα του 11ου αι. Παρά τις επεκτάσεις που αλλοίωσαν τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του, διατηρεί ακέραιο το πιο ιδιαίτερο στοιχείο της ναοδομίας του: πρόκειται για έναν ναό «διπλοθολικό», διαθέτει δηλαδή τρούλο δύο πατωμάτων, κάτι το οποίο απαντάται μόνο σε δύο ακόμη εκκλησίες στη χώρα.
Στο μακρύ παρελθόν του ναού εγγράφονται ιστορίες από τα χρόνια της Επανάστασης, όταν αποτέλεσε ορμητήριο για τους αγωνιστές, αλλά και τη ζωή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη που έζησε εκεί ως κοσμοκαλόγερος.
Ο ναός των Αγίων Ασωμάτων στο Θησείο
Άγνωστο παραμένει το ακριβές έτος χρονολόγησης του μικρού αυτού πετρόκτιστου ναού στο τέλος της Ερμού, ωστόσο τα μορφολογικά στοιχεία του δείχνουν ότι ανήκει στο δεύτερο μισό του 11ου αι. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του αθηναϊκού βυζαντινού ναού εκείνης της εποχής, με τον οκτάπλευρο αθηναϊκό τρούλο ο οποίος στηρίζεται εσωτερικά επάνω σε κίονες από αρχαία μνημεία, αλλά και τα ενσωματωμένα αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων κτισμάτων στην τοιχοποιία με τρόπο να σχηματίζονται σταυροί. Το μεγάλο παρελθόν του ναού μαρτυρά σήμερα και η υψομετρική διαφορά από το επίπεδο του δρόμου.
Ο Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά στην Πλάκα
Στους πρόποδες του βράχου της Ακρόπολης, με θέα τον Λυκαβηττό, εδρεύει ένας ναός που έχει απασχολήσει έντονα τους ιστορικούς. Στο εσωτερικό του φέρει ένα ανεστραμμένο κιονόκρανο εξελιγμένου κορινθιακού τύπου που στηρίζει την Αγία Τράπεζα -κειμήλιο το οποίο ανάγεται στον μακρινό 9ο αι.-, αλλά πλέον θεωρείται εξακριβωμένο ότι ο αρχικός ναός καταστράφηκε από άγνωστη αιτία και στη θέση του, κατά τον 11ο αι., οικοδομήθηκε ο σημερινός ναός.
Έχει κατασκευαστεί με το (χαρακτηριστικό για τα βυζαντινά μνημεία) πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοδομίας, όπου οι λίθοι περικλείονται από τούβλα.
Ακολουθήστε το OneMan στο Google News και μάθετε τις σημαντικότερες ειδήσεις.