Πώς πρέπει να φανταστούμε τις νέες πλατείες του μετρό της γραμμής 4

Στις αρχές του καλοκαιριού του 2023, στον απόηχο των κινητοποιήσεων για το μετρό στα Εξάρχεια, ο Δήμος Αθηναίων επί δημαρχίας Μπακογιάννη προχώρησε στην προκήρυξη αρχιτεκτονικών διαγωνισμών για τις νέες πλατείες των σταθμών. Παρότι αυτή η πρωτοβουλία καλλιέργησε επί της αρχής ένα κλίμα αισιοδοξίας μεταξύ των αρχιτεκτόνων, ως μια κρίσιμη ευκαιρία πολεοδομικής ανασυγκρότησης με προτεραιότητα τους κατοίκους και την ανάπτυξη του δημόσιου χώρου όπου υστερεί το κέντρο της πόλης, τελικά οι ελπίδες δεν επιβεβαιώθηκαν.

Όπως είχε επισημάνει σε επιστολή που απηύθυνε τότε στους εμπλεκόμενους φορείς η νεοσύστατη Επιστημονική Πρωτοβουλία για το Μετρό –μια ομάδα αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων με ακαδημαϊκή και επαγγελματική εμπειρία που οργανώθηκε για να ερευνήσει τη νέα γραμμή–, οι προκηρύξεις εμφάνιζαν εξαιρετικά προβλήματα (τρομερά περιορισμένος χρόνος διεξαγωγής, ελλείψεις ακόμη και στα ελάχιστα προαπαιτούμενα σε επίπεδο στοιχείων προς τους διαγωνιζόμενους, όπως τεχνικές περιγραφές μικρής κλίμακας, τοπογραφικά υπόβαθρα ευρύτερης περιοχής κ.ά.), προβλήματα τα οποία δέσμευαν τους συμμετέχοντες και έτσι προκαθόριζαν εκ των πραγμάτων ένα αδύναμο αποτέλεσμα.

Σε κάθε περίπτωση, επρόκειτο για έναν διαγωνισμό ιδεών, χωρίς να συνεπάγεται υποχρέωση υλοποίησης από την ίδια είτε την επόμενη δημοτική αρχή, με πολλούς να εκτιμούν ότι εξυπηρετούσε μάλλον επικοινωνιακούς παρά ουσιαστικούς σκοπούς τη δεδομένη χρονική στιγμή.

Σήμερα, κοντά τέσσερα χρόνια απ’ όταν στήθηκαν τα εργοτάξια, το μέλλον του δημόσιου χώρου στα σημεία της νέας γραμμής παραμένει στον αέρα. Όλο το βάρος της συζήτησης έχει πέσει στο κομμάτι της υπόγειας σήραγγας, το οποίο αντιμετωπίζει επίσης σοβαρές καθυστερήσεις και επεισοδιακά γεγονότα (βλ. αντιπαράθεση μεταξύ Υπουργείου και κοινοπραξίας για το τμήμα των 160 μ. κάτω από την Κατεχάκη) που δείχνουν μια γενικότερη έλλειψη συντονισμού και εποπτείας πάνω στο κρισιμότερο και πιο δαπανηρό δημόσιο έργο του Λεκανοπεδίου αυτή τη στιγμή.

Την ίδια στιγμή, τα χρονοδιαγράμματα που ανακοινώνονται αναφέρονται εντέχνως στη σήραγγα και όχι στην απόδοση δημόσιου χώρου (που έπεται χρονικά), αφήνοντας έτσι εκτός κάδρου το πιο κρίσιμο τελικά ερώτημα: με ποιες προτεραιότητες θα επανασχεδιαστεί η πόλη με την έλευση του μετρό;

Το παραπάνω ερώτημα επανέφερε εμφατικά στον δημόσιο διάλογο η έκθεση «(σ)το μετρό, ξανά» που πραγματοποιήθηκε πριν μερικές μέρες στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης υπό την αιγίδα της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ – ένα πρώτο βήμα εξωστρέφειας της Σχολής που έχει αυτόνομη αξία ως γεγονός σε μια εποχή απαξίωσης του δημόσιου χώρου.

Παρουσιάστηκαν στο κοινό οι σχεδιαστικές εργασίες φοιτητών-φοιτητριών για πλατείες σταθμών της νέας γραμμής, όπως εκείνες προέκυψαν στο πλαίσιο εργαστηρίου για τον αστικό σχεδιασμό, με τη συμβολή και της Επιστημονικής Πρωτοβουλίας που αναφέραμε παραπάνω.

Σε αντίθεση με τις προδιαγραφές εκείνου του διαγωνισμού ιδεών του Δήμου Αθηναίων αλλά και την ευρύτερη φιλοσοφία σχεδιασμού που έχει ακολουθήσει μέχρι σήμερα η Ελληνικό Μετρό, οι σπουδαστές έδωσαν προτεραιότητα στο επίπεδο της πόλης και αντιμετώπισαν τις παρεμβάσεις όχι αποσπασματικά, σαν αποκομμένα σημεία μέσα στον πολεοδομικό ιστό, αλλά σε ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο, σε άμεσο διάλογο με την περιοχή, το ανάγλυφο, τη μνήμη, τους κατοίκους, όπως δηλαδή θα έπρεπε να σκεφτούμε τους νέους σταθμούς από πολεοδομική σκοπιά.

Άλλωστε, η Ελληνικό Μετρό, βάσει του ιδρυτικού της νόμου, έχει στην αρμοδιότητά της την υλοποίηση αναπλάσεων δημόσιων χώρων στην ευρύτερη περιοχή των έργων, η οποία υπολογίζεται μέσω του σταθερότυπου της ακτίνας επιρροής (500 μ.).

«Οι σταθμοί μπορούν να δημιουργήσουν έργα αστικής πνοής», όπως ανέφερε σε μία από τις ξεναγήσεις στην έκθεση η ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ και μέλος της Επιστημονικής Πρωτοβουλίας, Μπούκη Μπαμπάλου, επισημαίνοντας παράλληλα ότι το μετρό δεν αποτελεί μόνο μία συγκοινωνιακή υποδομή, όπως δυστυχώς αντιμετωπίζεται, αλλά και ένα εν δυνάμει εργαλείο πολεοδομικής ανασυγκρότησης.

Για να επιτευχθεί αυτό, βέβαια, πρέπει να ισχύσει καταρχήν μια συγκεκριμένη προϋπόθεση που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά στον σχεδιασμό: να μη δεσμευτούν οι αρχιτέκτονες για το πού θα βρίσκονται οι απολήξεις του σταθμού (π.χ. σκάλες και ασανσέρ) – αντίθετα, να καθορίσουν εκείνοι τη θέση τους, κατευθύνοντας έτσι τις ροές στον χώρο με τον βέλτιστο τρόπο. Κατασκευαστικά, αυτό είναι απόλυτα εφικτό, παρότι η Ελληνικό Μετρό έχει επικαλεστεί το αντίθετο.

«Αυτό είναι ένα ψευδο-πρόβλημα», όπως διευκρίνισε η Μπούκη Μπαμπάλου, «όπως γνωρίζουμε, ανάμεσα στο επίπεδο των αποβάθρων και εκείνο της πόλης μεσολαβεί πάντα ένα ενδιάμεσο επίπεδο, το επίπεδο της έκδοσης εισιτηρίων, από το οποίο μπορούν να διευθετηθούν ελεύθερα οι τελικές θέσεις των απολήξεων».

Αρκεί να φανταστούμε το μέγεθος ενός πλήθους 5.738 επιβατών, όπως προβλέπει (κατά μέσο όρο) για κάθε σταθμό στις ώρες αιχμής η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων της νέας γραμμής. Πώς θα μπορούσαν να υπάρξουν χρήσεις συνάθροισης ή στάσης, όταν ένας τέτοιος όχλος εμφανίζεται ανά λίγα λεπτά στη μέση της πλατείας, όπως π.χ. προβλέπεται για τον Σταθμό Κολωνακίου; Αναγκαστικά, δεν μετατρέπεται το σημείο σε έναν κόμβο κίνησης;

«Δεν γίνεται να εμφανίζεται η τρύπα του μετρό ξαφνικά μέσα σε μια πλατεία, ακυρώνοντας ουσιαστικά την ίδια την ύπαρξη της πλατείας», προσέθεσε η διδάσκουσα στο ΕΜΠ Μαρία Μαρλαντή, η οποία ανέλαβε μία από τις τρεις ομάδες του εργαστηρίου. «Είναι βασική προϋπόθεση σχεδιασμού να καταλαβαίνεις πώς θα οδηγήσεις τον κόσμο που θα καταφτάνει στον χώρο, πώς θέλεις να τον διοχετεύσεις».

Από τις μακέτες και τα σχέδια που παρουσιάστηκαν στην έκθεση, είδαμε ότι ανάλογα με τις συνθήκες οι φοιτητές αξιοποίησαν διαφορετικά στοιχεία για να ομαλοποιήσουν τη συνύπαρξη «δύο ταχυτήτων» ανάμεσα στους κατοίκους και τους επιβάτες του μετρό, όπως τη διάσπαση του χώρου σε επίπεδα που ενθαρρύνουν τη στάση, τη διαμόρφωση διαδρόμων κίνησης μέσα από πέργκολες κ.ά.

Στη θεματική ανταποκρίθηκαν τρεις ομάδες φοιτητών, οι οποίες καταπιάστηκαν με ισάριθμους σταθμούς: τον Σταθμό Καισαριανής, τον Σταθμό Γαλατσίου και τον Σταθμό Κυψέλης – τρεις περιπτώσεις οι οποίες, όπως διευκρίνισαν οι διδάσκουσες του εργαστηρίου, «δεν επελέγησαν με τυχαίο τρόπο αλλά στοχευμένα, καθώς σε κάθε μία από αυτές εντοπίζονται διαφορετικές συνθήκες και ανάγκες, έτσι και οι προτεραιότητες ήταν διαφορετικές». Συγκεκριμένα:

Σταθμός Καισαριανής (διασταύρωση λεωφ. Β. Αλεξάνδρου & Υμηττού): Πρόκειται σήμερα για ένα πέρασμα της περιοχής, ένα γραμμικό πάρκο το οποίο επίσης είναι έντονα φορτισμένο από άποψη ιστορικής μνήμης, λόγω των «Πυροβολημένων», των πολυκατοικιών του Μεσοπολέμου που βρίσκονται εκεί. Κρίνεται ιδιαίτερα απαιτητικό ως σημείο, καθώς ο νέος σχεδιασμός πρέπει να δώσει απαντήσεις λειτουργικής συνύπαρξης σε ένα σταυροδρόμι μεταξύ εμπορικών χρήσεων και κατοίκισης, περαστικών και γειτονιάς.
Σταθμός Γαλάτσι (διασταύρωση λεωφ. Γαλατσίου & Αγίας Γλυκερίας): Πρόκειται για μία νέα πλατεία που θα διαμορφωθεί εκ του μηδενός με την άφιξη του μετρό – αξιοποιώντας ένα ειδικό ταμείο που έχει ενεργοποιήσει, ο Δήμος Γαλατσίου θα προχωρήσει στην απαλλοτρίωση δύο κτιρίων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία αστικού κενού για την υποδοχή του νέου σταθμού με τις καλύτερες προδιαγραφές, σε ένα σημείο κοντά από τα Τουρκοβούνια, σε περιοχή με έντονη κοινωνική συνοχή (αλλά έλλειψη πλατείας ως τώρα) και μεγάλη αρχαιολογική σημασία.
Σταθμός Κυψέλης (πλατεία Κυψέλης): Πρόκειται για την κεντρική πλατεία της περιοχής, η οποία όμως μέχρι πρότινος παρέμενε εγκλωβισμένη από τα οχήματα τα οποία την περικύκλωναν από κάθε πλευρά, πράγμα που θα κληθεί να αντιμετωπίσει με νέους όρους, δεδομένου του πλήθους του μετρό. Από τη μία της πλευρά, μετά τον δρόμο, ξεκινά ο πεζόδρομος της Φωκίωνος Νέγρη.

Για τη διαμόρφωση των προτάσεων στο πλαίσιο του εργαστηρίου, οι φοιτητικές ομάδες μελέτησαν πρώτα την ταυτότητα του μέρους και έπειτα αναζήτησαν λύσεις που να αναζωογονούν και να αναβαθμίζουν τον δημόσιο χώρο.

Αρκετές ιδέες μου φάνηκαν πρωτότυπες και λειτουργικές ταυτόχρονα: π.χ. στην πρόταση Αυλή των Θραυσμάτων για την Καισαριανή, οι φοιτητές οραματίστηκαν μεταξύ άλλων έναν τοίχο μνήμης όπου θα χαράσσονταν τα ονόματα των πεσόντων, στον σταθμό της Κυψέλης οι προτάσεις προέβλεπαν ένωση με τη Φωκίωνος Νέγρη για τη διαμόρφωση ενός οικολογικού διαδρόμου, ενώ στο Γαλάτσι η νέα πλατεία αποτυπώθηκε από τους φοιτητές βυθισμένη κατά μερικά μέτρα για προστασία από την όχληση των γύρω δρόμων, διαμορφώνοντας παράλληλα πρανή θέασης προς τα Τουρκοβούνια.

Εκπρόσωποι από την τοπική αυτοδιοίκηση παρακολούθησαν την ξενάγηση, χαιρετίζοντας την πρωτοβουλία, αλλά χωρίς να προχωρούν σε σχετική δέσμευση για τη διενέργεια αρχιτεκτονικών διαγωνισμών. Ωστόσο, τώρα είναι η ώρα για να μην οδηγηθούμε ξανά σε fast track διαδικασίες, με επικοινωνιακούς και όχι ουσιαστικούς σκοπούς.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ