Ψυρρής, Κουκάκης, Στρέφης: Οι άνθρωποι πίσω από τα ονόματα περιοχών της Αθήνας
Ανατρέχουμε στους αθηναϊκούς οδηγούς για τα τοπωνύμια που προέκυψαν από επίθετα ανθρώπων, επειδή κάποτε υπήρξαν πρωταγωνιστές στην περιοχή.
- 20 ΝΟΕ 2024
Η γλώσσα είναι ένας οιονεί ζωντανός οργανισμός, που μεταξύ άλλων αφομοιώνει λάθη σε βάθος χρόνου για χάρη ευκολίας.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα διάφορα τοπωνύμια τα οποία στην άλλοτε μικρή, αραιοκατοικημένη πόλη των 63.000 κατοίκων (όπως αναφέρει απογραφή του 1879) ταυτίζονταν με τα ονόματα εύπορων προσώπων ή και μεγάλων οικογενειών που κατοικούσαν εκεί, έχοντας κάποιου είδους επιρροή ή φήμη στο υπόλοιπο σύνολο.
Σε πολλές περιπτώσεις, τα ίδια ονόματα περιοχών, συνοικιών ή λόφων έχουν καταχωρηθεί και επίσημα ή απλώς συνεχίζουν να επιβιώνουν στην καθομιλουμένη, χωρίς όμως να μπορεί πλέον να φανταστεί κανείς ότι μέσα στο όνομά τους κρύβουν ένα επίθετο ανθρώπου που κάποτε, για κάποιο λόγο υπήρξε σημαίνον για τη συγκεκριμένη περιοχή.
Στη λίστα που ακολουθεί, συγκεντρώσαμε όλες αυτές τις περιπτώσεις.
Κουκάκι (πρώην Κουκάκη): Η περιζήτητη σήμερα γειτονιά μεταξύ Φιλοπάππου και Συγγρού οφείλει το όνομά της στον βιομήχανο Γεώργιο Κουκάκη, που έκτισε πρώτος εκεί σπίτι γύρω στο 1900 και για χρόνια παρέμενε το μοναδικό στην περιοχή (έχει κατεδαφιστεί). Η οικογένεια διέθετε βιοτεχνία παραγωγής κρεβατιών από μέταλλο που έδρευε στο Εμπορικό Τρίγωνο και διαφημίσεις των προϊόντων της εντοπίζονται στον αθηναϊκό Τύπο της εποχής.
Στρέφη: Όπως διαβάζουμε στον αθηναϊκό οδηγό των Γιοχάλα-Καφετζάκη, επί τουρκοκρατίας ο λόφος των Εξαρχείων ήταν γνωστός με το όνομα Πινακωτά, λειτουργώντας ως λατομείο τον 19ο-20 αι., ενώ το νέο όνομα προέκυψε στα τέλη της οθωνικής περιόδου, χάρη στο επώνυμο της οικογένειας ενός αξιωματικού που κατοικούσε στους πρόποδες κι είχε αγοράσει όλη την έκταση. Αργότερα, πέρασε στην ιδιοκτησία του Νικόλαου Χατζόπουλου και το 1914 απαλλοτριώθηκε από το δημόσιο, έγιναν δενδροφυτεύσεις και μετατράπηκε σε άλσος.
Ψυρρή: Δεκάδες «πρόσωπα» και παρατσούκλια έχει αλλάξει μέσα στους αιώνες η περιοχή του ιστορικού κέντρου, αλλά το επίσημο όνομά της παρέμενε ίδιο, παραπέμποντας σε κάποιον Ψυρρή, ο οποίος κατείχε μεγάλες εκτάσεις στην περιοχή. Κατά τον Κωνσταντίνο Μπίρη, το επώνυμο «Ψυρρής» είναι τοπωνυμικό, προσδιορίζει δηλαδή κάτοικο της νήσου των Ψαρών, που παλαιότερα λεγόταν Ψύρα ή Ψυρή.
Γαλάτσι: Υπάρχει, από τη μία, η άποψη ότι το όνομα της κάποτε εξοχικής περιοχής των Αθηνών προέρχεται από το γάλα και τους κτηνοτρόφους που μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα δραστηριοποιούνταν εκεί, στο «χωριό του Γαλάκη», όπως το περιγράφει ο ιστορικός Διονύσιος Σουρμελής. Από την άλλη, κατά τον Κ. Μπίρη και άλλους μελετητές, πρόκειται για μεσαιωνική τοπωνύμια που οφείλεται στα κτήματα της αθηναϊκής οικογένειας Γαλάκη εκεί (που κατά το αθηναϊκό ιδίωμα προφερόταν τότε Γαλάτση).
© Keystone/Getty Images/Ideal Image
Γκύζη: Το όνομα της συνοικίας αριστερά της λεωφ. Αλεξάνδρας μάς οδηγεί χωρίς κάποια έκπληξη στον γνωστό Τήνιο ζωγράφο Νικόλαο Γύζη, ο οποίος όμως δεν είχε στην πραγματικότητα σχέση με την περιοχή (σε αντίθεση με άλλους μαρμαροτεχνίτες από την Τήνο που είχαν πράγματι εγκαταστήσει τα εργαστήριά τους στην περιοχή). Αρχικά, το όνομα αφορούσε κεντρικό δρόμο και από το 1925 δόθηκε σε όλη τη συνοικία.
Βύρωνας: Αντίστοιχα εύκολη μαντεψιά – το όνομα δόθηκε το 1925, προς τιμήν του μεγάλου Άγγλου ποιητή και φιλέλληνα λόρδου Βύρωνα.
Μακρυγιάννη: Μάλλον αναμενόμενο το ότι η μικρή συνοικία με τα νεοκλασικά και τις μεσοπολεμικές κατοικίες κάτω απ’ την Ακρόπολη οφείλει το όνομά της στον λαοφιλή στρατηγό του 1821, τον Ιωάννη Μακρυγιάννη, αλλά όχι ιδιαίτερα γνωστό ότι στη συνοικία (συγκεκριμένα, στη συμβολή Μακρυγιάννη και Αθ. Διάκου) βρισκόταν η μεγάλη διώροφη οικία του, όπου είχε λάβει χώρα η τελευταία απόπειρα δολοφονίας του, το 1845. Η οικία έχει κατεδαφιστεί.
Βάθη: Γνωρίζουμε ότι προτού γίνουν τα έργα αποξήρανσης τον 19ο αι., το σημείο της σημερινής (επίσημα) πλατείας Ανεξαρτησίας, λόγω του κοίλους εδάφους, συγκέντρωνε λιμνάζοντα νερά από τον χείμαρρο Κυκλοβόρου. Έτσι, η μία εξήγηση λέει ότι εκεί οφείλεται το όνομα, ενώ μία δεύτερη θεωρία αφορά στην αθηναϊκή οικογένεια Βάθη.
Γουδή: Η άλλοτε εξοχική περιοχή δεξιά των Αμπελοκήπων πήρε κατά πάσα πιθανότητα το όνομά της από την (από τα μεσαιωνικά χρόνια) αθηναϊκή οικογένεια Γουδή, που διακρίθηκε κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, μέσω του Δημήτριου Γουδή και άλλων ομώνυμων καραβοκύρηδων από τις Σπέτσες.
Ζωγράφου: Οι σημερινές περιοχές του Υμηττού Άνω Ιλίσια, Γουδή και Ζωγράφου ονομαζόντουσαν παλιά Κουπόνια, όνομα το οποίο παραπέμπει στη ναυτική ορολογία «καμπούνια» και τη φουρτουνιασμένη θάλασσα με την οποία έμοιαζε το έδαφος, όπως εξηγείται στην ιστοσελίδα του δήμου Ζωγράφου. Το τοπωνύμιο που αργότερα αποσπάστηκε σε δήμο προέρχεται απ’ τον Ιωάννη Ζωγράφο, βουλευτή στο κόμμα του Δηλιγιάννη, που είχε αγοράσει μεγάλη έκταση εκεί το 1902 και στη συνέχεια τη ρυμοτόμησε σε οικόπεδα, δημιουργώντας έτσι τον πρώτο οικισμό στα κτήματα του Ζωγράφου το 1919. Ένας απ’ τους γιους του, ο Σωτήρης Ζωγράφος, έγινε αργότερα ο πρώτος δήμαρχος.
Σκουζέ: Ο λόφος στα βόρεια του Κολωνού ήταν γνωστός παλιότερα ως λόφος αγίου Αιμιλιανού, χάρη στον μικρό βυζαντινό ναό στην κορυφή και αποτελούσε σημείο αναφοράς για την περιοχή. Η νεότερη ονομασία οφείλεται στην παλιά αθηναϊκή οικογένεια στην οποία ανήκε ο λόφος μέχρι τις αρχές του 20ου αι.
Παπάγου: Ο οικισμός Παπάγου αποτέλεσε το κυριότερο δημιούργημα από τον Αυτόνομο Οικοδομικό Οργανισμό Αξιωματικών το 1950, του οποίου αποστολή ήταν να δημιουργήσει κατοικίες για τις ανάγκες στέγασης των αξιωματικών του στρατού. Η πρώτη οικία του νέου οικισμού θεμελιώθηκε το 1952 και το όνομα δόθηκε προς τιμήν του στρατάρχη Αλέξανδρου Παπάγου, που είχε μεριμνήσει για την κατάρτιση του νόμου οικοδόμησης, προς απάντηση του συγκεκριμένου προβλήματος που είχε εκφραστεί έντονα τη δεκαετία του 1940.
Φιλοπάππου: Παραδόξως, το όνομα του μεγάλου λόφου-πνεύμονα του κέντρου δεν προέρχεται από κάποιον λιγότερο γνωστό αρχαίο Αθηναίο φιλόσοφο, αλλά από ένα αρκετά ματαιόδοξο και αλαζονικό πρόσωπο της Ιστορίας, τον Ιούλιο Αντίοχο Φιλόπαππο, εγγονό του βασιλιά Αντιόχου Δ΄ που τον 1ο αι. μ.Χ. βρέθηκε εξόριστος στην Αθήνα και αξιοποιώντας τις διασυνδέσεις και τον πλούτο του ανήγειρε το ομώνυμο ταφικό μνημείο που δεσπόζει μέχρι σήμερα στον λόφο, παρά το γεγονός ότι από την παράδοση των αρχαίων Αθηναίων απαγορεύονταν οι ταφές στα ιερά υψώματα.
