Το διπλό μνημείο της Παναγίας Σπηλιώτισσας, στον ιερό βράχο της Ακρόπολης
- 24 ΙΑΝ 2025
Τις ηλιόλουστες μέρες, το φως αντανακλά στην κτιστή μαρμάρινη πρόσοψη που βρίσκεται ενσωματωμένη σε περίοπτη θέση στον βράχο της Ακρόπολης, επάνω από το Θέατρο του Διονύσου, προκαλώντας αυθόρμητα την απορία του πού μπορεί να οδηγεί αυτό το αρχαίο «παράθυρο», κατά πώς εκείνο φαντάζει σε κάποιον τυχαίο περαστικό της Αρεοπαγίτου που αγνοεί την ιστορία αυτού του διπλού, στην ουσία, μνημείου, μισού αρχαιοελληνικού και μισού χριστιανικού, ένα μνημείο το οποίο μάλιστα ενέπνευσε αρχιτέκτονες του κινήματος του νεοκλασσικισμού.
Όπως θα διαβάσει ο επισκέπτης του αρχαιολογικού χώρου σήμερα, στο –να επισημάνουμε– μεγαλύτερο κοίλωμα της νότιας κλιτύος του Ιερού Βράχου συνυπάρχει το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου, γνωστό και ως Θρασύλλειο, και ένας εξίσου μεγάλης ιστορικής σημασίας ναΐσκος του χριστιανισμού, η σπηλαιώδης εκκλησία που είναι αφιερωμένη στην Παναγία τη Σπηλιωτίσσα (ή Χρυσοσπηλιωτίσσα), της οποίας η ιστορία χάνεται στα βάθη των αιώνων, ενώ φημολογείται (χωρίς να έχει επιβεβαιωθεί επιστημονικά) ότι σε αυτή τη θέση υπήρξε η πρώτη εκκλησία που λειτούργησε επί χριστιανικών χρόνων στην πόλη.
Από την αναλυτική έρευνα τεκμηρίωσης η οποία έγινε στο πλαίσιο αναστήλωσης με επικεφαλής τον Δρ. Κωνσταντίνο Μπολέτη πριν λίγα χρόνια (και είναι διαθέσιμη διαδικτυακά) διαβάζουμε ότι «η ύπαρξη εκκλησίας στο σπήλαιο είναι πολύ πιθανή από τους μεσοβυζαντινούς χρόνους (8ος-12ος αι.)», ενώ δηλαδή βρισκόταν ακόμη ο ναός της Παναγίας της Αθηνιώτισσας στο εσωτερικό του Παρθενώνα, αλλά η τωρινή της μορφή αποτελεί δημιούργημα από την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στην πρωτεύουσα, όταν προσέρχονταν ιδιαίτερα οι Αθηναίες μητέρες για να προσευχηθούν για τα άρρωστα παιδιά τους, όπως αναφέρεται στα γραπτά του Δημήτρη Καμπούρογλου. Το χορηγικό μνημείο χρονολογείται, από την άλλη, από το 320-3119 π.Χ.
Το γιατί αφιερώθηκε στην Παναγία δεν είναι ξεκάθαρο:
Στο σχετικό λήμμα του αθηναϊκού οδηγού των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη αναφέρεται ως αιτία η φημολογία πως είχε βρεθεί εικόνα της Παρθένου εντός του σπηλαίου, ενώ στην έρευνα του Κωνσταντίνου Μπολέτη περιγράφεται μια δεύτερη εικασία ερευνητών, ότι «σχετίζεται με το ακέφαλο άγαλμα του Διονύσου που δέσποζε επί του αρχαίου μνημείου και εκλαμβανόταν, λόγω της στάσης του, ως γυναικείο», και έτσι συνδέθηκε με την κυρίαρχη γυναικεία μορφή του χριστιανισμού, την περίοδο της πολιτιστικής μεταβολής του πρωταγωνιστικού μνημείου των Αθηνών προς τη νέα θρησκεία.
Όπως είναι λογικό, ψηφίδες της μακραίωνης ιστορίας του διπλού αυτού μνημείου έχουν χαθεί εξαιτίας καταστροφών, αστοχιών, και βέβαια κλοπών.
Πιο καθοριστική στιγμή, η πολιορκία της Ακρόπολης το 1827 και ο ισοπεδωτικός κανονιοβολισμός της 1ης Φεβρουαρίου, όταν σκοτώθηκαν όσοι αγωνιστές είχαν ταμπουρωθεί μέσα στο σπήλαιο και χώμα κάλυψε τη μαρμάρινη πρόσοψη, εξαφανίζοντας το μνημείο. Με την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης (που είχαν ξεκινήσει το 2002), πολλά από τα «κενά» της ιστορίας συμπληρώθηκαν, επαναφέροντας την αίγλη του, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις σπουδαίες αγιογραφίες από τη μεταβυζαντινή εποχή.
Το Θρασύλλειο μέσα στους αιώνες
Κατά τη διάρκεια της αναστήλωσης, αφαιρέθηκαν μεταγενέστερες παρεμβάσεις (όπως ο τοίχος που είχαν ανοίξει οι αγωνιστές όσο διαρκούσε η πολιορκία), κομμάτια διασκορπισμένα επανενώθηκαν και το ιδιαίτερης μορφής μνημείο που είναι προσαρμοσμένο στο σπήλαιο συνομιλεί ξανά με τον Παρθενώνα.
Όπως έχει διαπιστωθεί, μετά την εγκατάσταση μέσα στο σπήλαιο χριστιανικού ναϋδρίου μέσα στη σπηλιά της νότια κλιτύος «το χορηγικό μνημείο διατηρείτο σχεδόν ακέραιο». Πρόκειται, συγκεκριμένα, για χορηγικό μνημείο το οποίο είχε δημιουργηθεί στο πλαίσιο των Μεγάλων Διονυσίων από τον νικητή Θρασύλλο προκειμένου να στεγάσει τον χάλκινο τρίποδα που έλαβε, κατά τη γνωστή πρακτική στην αρχαία Δημοκρατία. Το μνημείο είχε εξ αρχής μορφή ναΐσκου και η όψη του παρέπεμπε άμεσα στη δυτικό όψη της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων της Ακρόπολης.
Σε δεύτερο χρόνο, το εγκατεστημένο μέσα στον βράχο χορηγικό μνημείο αναμορφώθηκε με την τοποθέτηση δύο ακόμη τριπόδων σε ισάριθμα ενεπίγραφα βάθρα από τον νικητή αγωνοθέτη Θρασυκλή, υιό του Θρασύλλου (271/270 π.Χ.). Από τα γραφόμενα του Παυσανία έχουμε την πληροφορία ότι στο σπήλαιο υπήρχε παράσταση του φόνου των παιδιών της Νιόβης από τον Απόλλωνα και την Άρτεμη, γεγονός στο οποίο οφείλεται το δεύτερο όνομα της σπηλιάς, ως μυθική «σπηλιά της Νιόβης», όπως διαβάζουμε στις σημειώσεις του Γιώργου Δροσίνη.
Μέχρι ενός χρονικού σημείου, στο σημείο εκείνο αποτυπώνεται και ρωμαϊκών χρόνων μαρμάρινο άγαλμα του Διονύσου, το οποίο όμως αποσπάστηκε για λογαριασμό του Έλγιν και σήμερα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο.
Σε ένα γενικότερο σχόλιο, στην τεκμηρίωση του δρ. Κωνσταντίνου Μπολέτη επισημαίνει ότι «το διπλό μνημείο αποτελεί την καλύτερα σωζόμενη υλική μαρτυρία για τη μετατροπή των μνημείων και ειδικότερα των σπηλαίων της Ακροπόλεως σε χώρους λατρείας κατά τους Χριστιανικούς Χρόνους, ενώ οι αγιογραφίες της Σπηλιώτισσας αποτελούν τα καλύτερα σωζόμενα δείγματα εκκλησιαστικού διακόσμου των Οθωμανικών χρόνων στον ιερό βράχο της Ακρόπολης».
Αποτελεί έτσι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα για να διαβάσει ο επισκέπτης με άμεσο και βιωματικό τρόπο το πέρασμα από τους κλασικούς χρόνους στον χριστιανισμό επάνω στο μνημείο των μνημείων.
