Το πανάρχαιο έθιμο της Μεσοσπορίτισσας στην Ελευσίνα

Κάποτε, ήταν η θεά Δήμητρα· τώρα, είναι η Παναγία. Με την ίδια ευλαβικότητα και προσμονή, εδώ και χιλιάδες έτη, οι κάτοικοι της Ελευσίνας ανεβαίνουν φορτωμένοι με καλάθια στην κορυφή του αρχαιολογικού χώρου, στο τέλος της Ιεράς Οδού, όταν το ημερολόγιο δείχνει 20 του Νοέμβρη, την Παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου για την ορθοδοξία. Διασχίζουν τα Μεγάλα Προπύλαια, το Καλλίχορον Φρέαρ στα αριστερά, τα Μικρά Προπύλαια, το Πλουτώνειο στα δεξιά, που ο μύθος θέλει να οδηγήθηκε η Περσεφόνη από τον Πλούτωνα για να παραδοθεί στον Άδη, και την Αγέλαστο Πέτρα. Πάνω σε μια βαθμιδωτή εξέδρα που έχει λαξευτεί στον απότομο βράχο, βρίσκεται σήμερα ένα ιστορικό εκκλησάκι.

Ένας λατρευτικός χώρος από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ένα λιτό, πέτρινο και δυσανάλογα μικρό κτίριο για το πλήθος κόσμου που καταφθάνει αυτό το μεσημέρι για να προσκυνήσει. Είναι μια μέρα αντάμωσης για όλη την Ελευσίνα. Ακόμη και κόσμος που έχει μετακομίσει χρόνια στην Αθήνα, επιστρέφει για να συναντήσει φίλους και γνωστούς.

Ακόμη περισσότερο τα τελευταία χρόνια, που η γιορτή της Παναγίτσας στα «Αρχαία», όπως είναι γνωστή στην τοπική κοινωνία, έχει αναγνωριστεί επίσημα ως συνέχεια του τελετουργικού που ακολουθούσαν στα Ελευσίνια Μυστήρια. Ως έθιμο περιλαμβάνεται από το 2020 στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδα, ενώ παραμένει εν αναμονή για να περιληφθεί και στον αντίστοιχο κατάλογο της UNESCO.

Πίσω από αυτή την προσπάθεια ανάδειξης του εθίμου στον κόσμο της λαογραφίας βρίσκεται το Λαογραφικό Σύλλογο Ελευσίνας Το Αδράχτι και το στάδιο το οποίο επανέφεραν στην τοπική κοινωνία, από το 2014, συνδέοντας το νήμα της ιστορίας με τα αρχαία χρόνια αλλά και τη βυζαντινή παράδοση (μέχρι τον 20ό αιώνα που χάθηκε η σύνδεση της Ελευσίνας με τη γεωργία): το έθιμο με το πολυσπόρι. Τη διαδικασία, δηλαδή, της προετοιμασίας και της προσφοράς ενός μίγματος με σιτηρά αυτή τη μέρα, για χρόνια πολλά.

Σύμφωνα με την παράδοση, η διαδικασία του εθίμου είχε ως εξής:

Από την προηγούμενη μέρα, οι γυναίκες έχουν αρχίσει την προετοιμασία. Ετοιμάζουν τον ημίγλυκο άρτο με τη σφραγίδα του πρόσφορου, σιδερώνουν τα κεντητά τραπεζομάντιλα για τα καλάθια και ανάβουν τις κατσαρόλες. Για να παρασκευαστεί το πολυσπόρι για τη γιορτή της 20ής Νοεμβρίου, έπρεπε να έχουν περάσει μια πρώτη βράση τα όσπρια. Κάθε νοικοκυριό, ό,τι έβγαζε το χωράφι. Φακές, φασόλια, σιτάρι, ρεβίθια και σιτάρι. Και έπειτα, την επομένη, τα βρασμένα όσπρια συγκεντρώνονταν όλα μαζί στο ίδιο τσουκάλι για τη «σύβραση» με πετιμέζι, ρόδι και σταφίδες.

Με άλλα λόγια, ήταν μια συνταγή ομαδική, μια κοινωνική διαδικασία και, με σύγχρονους όρους, μια πράξη γυναικείας ενδυνάμωσης.

Το έθιμο της προσφοράς σιτηρών ακολουθά την Ελευσίνα από τα αρχαία χρόνια. Συγκεκριμένα, σε σχετικό απόσπασμα του 2002 η τότε Επιμελήτρια Αρχαιοτήτων Ελευσίνας, Καλλιόπη Παπαγγελή, αναφέρει ότι την 20ή Βοηδρομιώνος, τη μέρα που λάμβανε χώρα το μυστικό μέρος των μυστηρίων, προσφερόταν στο Ιερό και «πέλανος», δηλαδή μεγάλο καρβέλι ψωμιού ζυμωμένο από σιτάρι του Ραρίου πεδίου, της ελευσίνιας πεδιάδας.

Συνάδει απόλυτα με το σημείο, εξάλλου, που είχε προστάτιδα τη θέα Δήμητρα: Οι αρχαίοι γεωργοί του Θριασίου Πεδίου έστρεφαν τις ικεσίες τους στη θεά, η οποία τους είχε διδάξει τα μυστικά της καλλιέργειας των σιτηρών. Τη συγκεκριμένη μέρα, ήταν ο τρόπος να τιμήσουν την απαχθείσα Περσεφόνη (και έτσι να υποδεχθούν τον χειμώνα), ξορκίζοντας το κακό για να έχουν καλή σοδειά την επόμενη χρονιά.

Δυστυχώς, η κάποτε εύφορη και προικοφόρα πεδιάδα της Αττικής έχει παραδοθεί από χρόνια στη βιομηχανία και τη ναυπηγική εκμετάλλευση. Το στάδιο με το πολυσπόρι είχε εγκαταλειφθεί ακόμη νωρίτερα, που η περιοχή έχασε τη σύνδεση με τη γεωργία. Εντούτοις, με την αναβίωση του εθίμου από τον σύλλογο τα τελευταία χρόνια, το έθιμο έχει βρει ξανά τον ρόλο του στην τοπική κοινωνία, που από πάντα γιόρταζε αυτή τη μέρα.

Ακόμη και μεταβολισμένες στη χριστιανική τους εκδοχή, εξάλλου, οι λατρευτικές συνήθειες βασίζονται σε ανάγκες έμφυτες στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση. Όπως έχει παρατηρήσει ο λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος, στην Παναγία προσφέρεται «ευχαριστήρια πανσπερμία για το καλό που πέρασε και το καλό που πρέπει να συνεχιστεί». Η ανάγκη αυτή δεν μπορεί να εκλείψει ποτέ.

Με την απόσταση της κάμερας, παρατηρείς τα βήματα που ακολουθούνται από γενιά σε γενιά:

Οι γυναίκες καταφθάνουν με τους άρτους νωρίς το απόγευμα. Επειδή το εκκλησάκι είναι μικρό, το πρωτόκολλο λέει να αφήνονται τα καλάθια έξω από τον ναό, απευθείας πάνω στη γη. Πιο δίπλα, υπάρχει ένα δεύτερο μανουάλι για να ανάψουν οι πιστοί τα κεριά. Ο εσπερινός έχει ξεκινήσει και οι θρησκευόμενοι σταδιακά αυξάνονται. Αργότερα, ανάβουν τα κεριά, ενώ ο ιερέας βγαίνει από την εκκλησία για να ευλογήσει τις προσφορές, ψέλνοντας το χαρακτηριστικό: «Ευφορία των καρπών της γης και καιρόν ειρηνικόν παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».

Έπειτα κόβονται τα πρόσφορα και μοιράζονται στον κόσμο.

Με το τέλος της δέησης, ο ήλιος έχει δύσει και η ατμόσφαιρα μοιάζει μαγική. Κανονικά κάνει κρύο αυτή τη μέρα, αλλά ο φετινός χειμώνας δείχνει να αργεί πάνω από κάθε αναμενόμενο. Λίγο ο καλός καιρός, λίγο η Πολιτιστική Πρωτεύουσα, σίγουρα και η φήμη του πανάρχαιου εθίμου που συνεχώς μεγαλώνει φέρνοντας νέο κόσμο στο ιστορικό εκκλησάκι – η γιορτή φέτος συγκέντρωσε εκατοντάδες κόσμου.

Κατεβαίνοντας από τον λόφο, οι επισκέπτες παραλαμβάνουν τέλος το πολυσπόρι – ένα δυναμωτικό και πλούσιο σε θρεπτική αξία μείγμα, ό,τι πρέπει για το κρύο και την κούραση της ανάβασης. Το πολυσπόρι σερβίρεται σε ποτηράκια από το Αδράχτι (τηρώντας πάντα τις απαραίτητες συνθήκης υγιεινής) και όλοι εύχονται να ανταμώσουν ξανά του χρόνου. Τρώνε και μοιράζουν και σε δικούς τους για χρόνια πολλά.