Το πανάρχαιο έθιμο του Κλήδονα στην Ακαδημία Πλάτωνος
Με αφορμή την αυτοσχέδια γιορτή που στήθηκε για ακόμη μια χρονιά στον μεγάλο πνεύμονα πρασίνου, ψάχνουμε τις ρίζες και τα στάδια του αυθεντικού Κλήδονα, όπου εναπόθεταν κάποτε τις ελπίδες τους οι ανύπαντρες γυναίκες.
- 26 ΙΟΥΝ 2024
Όλοι γνωρίζουμε τη γιορτή του Άη Γιαννιού στις αρχές του έτους, όμως το χριστιανικό ημερολόγιο διαθέτει πέντε ακόμη ημέρες γιορτής στο όνομα του, για τους πιστούς, σεβασμιότερου από όλους τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης.
Τέτοια ημέρα είναι και η 24η του Ιουνίου, το γενέθλιο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, και πιο συγκεκριμένα του Άη Γιάννη του Ριγανά, αλλιώς του Άη Γιάννη του Ριζικάρη, αλλιώς του Άη Γιάννη του Πηδηχτή, είτε του Άη Γιάννη του Κλήδονα όπως είναι ευρύτερα γνωστό, με όλα τα παραπάνω προσωνύμια να παραπέμπουν στο ίδιο πανάρχαιο έθιμο που τελούταν πάντοτε με την εναλλαγή από το καλοκαιρινό στο χειμερινό ηλιοστάσιο, περιλαμβάνοντας φωτιές, χορούς και μαντικές προφητείες για τα ριζικά των ανθρώπων.
Συναντούμε το όνομά του από τον Παυσανία, από τα έπη του Ομήρου και του Ησίοδου. Ετοιμολογικά, «κληδών» ήταν ο προγνωστικός ήχος, το μαντικό σημάδι και κατ’ επέκταση το άκουσμα ενός οιωνού ή μιας προφητείας.
Σύμφωνα με τον Βαγγέλη Ζήση και την αναλυτική μελέτη που έχει συντάξει για τις δοξασίες των Αθηνών (Η μαγική τοπιογραφία των Αθηνών, εκδ. Mundus), η μαντεία του Κλήδονα παρέπεμπε στον χρησμοδότηση Απόλλωνα και βέβαια στη διαρκή αγωνία του κόσμου να γνωρίζει τα μελλούμενα. Άλλωστε, «η έναρξη του νέου επερχόμενου αγροτικού έτους σηματοδοτούσε ένα μεταίχμιο όπου το παραπέτασμα μεταξύ παλαιού και νέου ανασηκωνόταν λιγάκι, αφήνοντας μικρές χαραμάδες προς την πίστη στο μεταφυσικό», όπως παρατηρεί.
Έχοντας τώρα πια διασχίσει διαφορετικές εποχές και μεγάλες αυτοκρατορίες, έχοντας πολεμηθεί και έπειτα αφομοιωθεί από την Εκκλησία, έχοντας προσαρμοστεί σε κοινωνίες με διαφορετικές ανάγκες και έχοντας παράλληλα, όπως είναι λογικό, αλλάξει σε επίπεδο σημασίας το πανάρχαιο έθιμο παραμένει μέχρι σήμερα ζωντανό σε χωριά και νησιά ανά την επικράτεια, όπου κόσμος πηδάει πάνω από τις φωτιές κάθε 24 Ιουνίου, αναζητώντας σε έναν βαθμό την κάθαρση που κανονικά συνοδεύει το τελετουργικό του εθίμου και (πολύ περισσότερο σήμερα) το γλέντι της κοινωνικής συνάθροισης, της λαϊκής γιορτής.
Οι φωτιές ανάβουν αυτή τη μέρα και σε μια γωνιά της πρωτεύουσας, σε έναν πνεύμονα πρασίνου με ανάλογα μακραίωνη ιστορία, του οποίου μάλιστα η ιερατικότητα αποδεικνύεται από την εποχή του Πεισίστρατου και τη λαμπαδηδρομία των Παναθηναίων, αλλά ακόμη και με το μυστήριο του λόγου που οδήγησε τον Πλάτωνα να λειτουργήσει εκεί αργότερα τη φιλοσοφική του σχολή.
Στην Ακαδημία Πλάτωνος, το μεγάλο πάρκο του Κολωνού, ομάδες κατοίκων και πολιτιστικοί σύλλογοι έχουν αναλάβει να στήνουν τη δική τους θεαματική γιορτή τα τελευταία χρόνια, αναβιώνοντας το έθιμο του Κλήδονα. Φωτιές με μαγιάτικα στεφάνια μέσα στη νύχτα, χοροί και τραγούδια, άλματα πάνω από τις φλόγες, γέλια και ευχές.
Κύριος διοργανωτής της αυτοσχέδιας εκδήλωσης στην Ακαδημία Πλάτωνος σήμερα είναι η χορευτική ομάδα Περπερούνα, ενώ στο ετήσιο αυτό αντάμωμα, κάτω απ’ τα δέντρα του μεγάλου πνεύμονα πρασίνου του Κολωνού που για χρόνια παρέμενε στην αφάνεια, δίπλα στους οργανοπαίκτες και τους χορευτές, μαζεύονται νέοι και νέες, άτομα από πρωτοβουλίες, κάτοικοι της περιοχής, αλλά και γενικότερα κόσμος που έχει επαφή με τα social media του συνεργατικού καφενείου απέναντι από την είσοδο του πάρκου – ένας σταθερός κόμβος για τον συντονισμό και την προώθηση δράσεων «από τα κάτω» στην Ακαδημία Πλάτωνος.
Το ραντεβού αυτή τη χρονιά είχε ανακοινωθεί κατ’ εξαίρεση για τις 25 Ιουνίου*, λόγω του τριημέρου του Αγίου Πνεύματος. Με το παραδοσιακό σχήμα Σερμπέτια και τη δραστήρια ξεσηκωτική κομπανία της Αγίας Φανφάρας, το γλέντι στήθηκε από αργά το απόγευμα. Με τον Κώστα Κοπανιτσάνο στο κλαρίνο, έναν έμπειρο μουσικό αλλά και μελετητή της μουσικής παράδοσης, γρήγορα παραδόθηκαν όλοι στην απόλαυση του κυκλικού χορού, σε ρυθμό άλλες φορές νησιώτικο και άλλες από Μικρά Ασία.
Βιολιά, λαούτα, κρουστά και η φωνή της Λίνας Κούκουνας καλούσαν από μακριά τον κόσμο για το απρόσμενο πανηγυριώτικο δρώμενο.
Με απόσταση ασφαλείας από τα δέντρα του πνεύμονα πρασίνου, καταγής στο χώμα, άναψε η φωτιά αργά τη νύχτα. Οι τολμηροί έπαιρναν φόρα και πηδούσαν. Όπως λέει η παράδοση που συνοδεύει το έθιμο του Κλήδονα στα νεότερα χρόνια, με αυτόν τον σάλτο οι άνθρωποι απαλλάσσονται απ’ το κακό. Ξαναγεννιούνται.
Οι φωτιές του Κλήδονα είναι καθαρτήριες και διαβατήριες, επιτρέπουν δηλαδή στους ανθρώπους να εισέλθουν καθαροί και ακμαίοι στον νέο κύκλο ζωής που ξεκινά, καθόλου τυχαία την ημέρα που αρχίζει το χειμερινό ηλιοστάσιο και οι αγρότες προετοιμάζονταν για τον θερισμό. Κρατούσαν μάλιστα το συνήθειο να πηδούν τρεις φορές πάνω από τις φλόγες, ένας αριθμός συμβολικός και συνδεδεμένος με το ξόρκισμα των δαιμονίων.
Πάμπολλα στοιχεία έχουν πλέον χαθεί από το πλούσιο σε νοήματα τελετουργικό του Κλήδονα. Ήταν μια έντονα μυστηριακή και εσωτερική διαδικασία, όπως τονίζει στο βιβλίο που αναφέραμε ο Βαγγέλης Ζήσης. Μια διαδικασία που ακολουθούσε πολύ προσεκτικά βήματα από την προηγούμενη μέρα της γιορτής (22 Ιουνίου), όταν ομάδες γυναικών επέλεγαν ένα (αμεταχείριστο) πήλινο κανάτι και ανέθεταν σε ένα μικρό κορίτσι («οι γονείς του οποίου βρίσκονταν εν ζωή, άρα ήταν τυχερό και δεν είχε επαφή με τον θάνατο») να το γεμίσει κρυφά με νερό από τα πηγάδια σπιτιών, με βασική και απαράβατη προϋπόθεση να μη μιλήσει με κανέναν κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας – μετέφερε το «βουβό» ή «αμίλητο νερό» που ξέρουμε σήμερα από την παροιμία.
Όταν η στάμνα επέστρεφε γεμάτη, κάθε κοπέλα έριχνε μέσα ένα προσωπικό μικροαντικείμενο που θα μπορούσε να ξεχωρίσει ανάμεσα στα υπόλοιπα την επομένη. Το κανάτι του Κλήδονα με τα λεγόμενα «ριζικάρια» σφραγιζόταν συμβολικά και αφηνόταν για όλη τη νύχτα στο φως των αστεριών. Το επόμενο ξημέρωμα, προτού βγει ο ήλιος, το ίδιο κοριτσάκι έπρεπε να αποσύρει το νερό από την ταράτσα του σπιτιού. Τουλάχιστον κατά τα βυζαντινά χρόνια, οι προβλέψεις του Κλήδονα αφορούσαν σχεδόν αποκλειστικά με ερωτικούς χρησμούς, το εάν, πότε και με ποιον δηλαδή θα αποκατασταθεί μια κοπέλα.
Εκ των πραγμάτων, το μεγάλο γλέντι που θα στηνόταν το βράδυ για τον Κλήδονα, ήταν πρώτης τάξεως ευκαιρία για νέες γνωριμίες, μια εποχή που το γυναικείο φύλο παρέμενε αποκλεισμένο από τον δημόσιο βίο σε επίπεδο καθημερινότητας. Οι άνθρωποι συναθροίζονταν σε κάποιο σπίτι ή στη γειτονιά, όπου γινόταν τραπέζι σαν να επρόκειτο για γαμήλιο δείπνο, διαβάζουμε στο βιβλίο Βυζαντινός βίος και πολιτισμός του Φαίδωνα Κουκουλέ.
Εκεί, πρωταγωνιστικό ρόλο είχε η πήλινη κανάτα με τα «ριζικάρια»: τα προσωπικά αντικείμενα έβγαιναν ένα-ένα από το εσωτερικό, με την ομήγυρη να απαγγέλει προφητικά δίστιχα για τον ιδιοκτήτη τους. Πολύ συχνά, οι προγνώσεις προκαλούσαν γέλια και πειράγματα.
Κάπως έτσι, «με το κλίμα της βραδιάς να κυμαίνεται μεταξύ μυστικισμού και ευθυμίας», όπως παραθέτει στο βιβλίο του ο Βαγγέλης Ζήσης, «η συνάθροιση κρατούσε μέχρι τις πρώτες μικρές ώρες, απ’ όταν οι χρησμοί του Κλήδονα σώνονταν».
***Τα στιγμιότυπα του πρακτορείου SOOC που παραθέτουμε προέρχονται από δύο προηγούμενες χρονιές εορτασμού του Κλήδονα στην Ακαδημία Πλάτωνος, το 2016 και το 2019.
