Είναι το Poor Things μία φεμινιστική ταινία;
- 7 ΙΑΝ 2024
Η κεντρική ιδέα και στις δύο ταινίες είναι, εντελώς χοντρικά, η εξής: Μία αφελής νεαρή γυναίκα επιχειρεί να βγει στον αληθινό κόσμο μέσα από φανταστικές συνθήκες ελεγχόμενες κατά κύριο λόγο από άνδρες. Εκεί θα πέσει πάνω σε συνταρακτικές αποκαλύψεις σχετικά με τη μάχη των φύλων και τις κοινωνικές ανισότητες, και εν τέλει θα αφυπνιστεί έχοντας αντιμετωπίσει τις άσχημες αλήθειες του πραγματικού κόσμου, αλλά έχοντας κιόλας αναπτύξει τη δική της ικανότητα αυτενέργειας. Στην περίπτωση του Barbie είχαμε μία κούκλα. Στο Poor Things η Bella Baxter είναι ο εγκέφαλος ενός βρέφους στο σώμα ενήλικης γυναίκας. Είναι και οι δύο μαριονέτες κινούμενες αρχικά από άλλους και στη συνέχεια από τον εαυτό τους.
Το Barbie και το Poor Things έχουν ως πρόθεση μία ιστορία γυναικείας ενδυνάμωσης και το είδος που επιλέγουν είναι αυτό της κωμωδίας. Είναι στοχαστικές, αστείες αλληγορίες για τη σύγχρονη γυναικεία φύση που, αν μη τι άλλο, δίνουν τροφή για σκέψη. Ενώ είναι και fun! Η αφήγησή τους αποτυπώνεται σε πανέμορφες, φανταχτερές εικόνες, σε μία τόσο έντονα παιχνιδιάρικη διάθεση που δίνει την αίσθηση ότι οι καλλιτεχνικές ομάδες που τις έστησαν απόλαυσαν τρομερά τη δημιουργία όσων βλέπουμε στην οθόνη – από τα σκηνικά ως τα κοστούμια.
Η Bella, όπως και η Barbie, απαίτησαν επίσης πολύ σωματικές ερμηνείες από τις ηθοποιούς που τις υποδύονται. Η Margot Robbie, στις πρώτες δύο πράξεις του Barbie, κάνει ουσιαστικά το πιο επιτυχημένο παιχνίδι παντομίμας. Η Emma Stone από την άλλη, κλήθηκε να κινήσει το σώμα της αρχικά ως νήπιο, κατόπιν ως έφηβη και τελικά ως ενήλικη. Σε ιστορίες εστιασμένες στην απώλεια της αθωότητας που βιώνει μία γυναίκα, αποτελεσματικές ερμηνείες όσο οι δικές τους κάνουν τη διαφορά.
Η γνώση που αποκτούν αλλάζει κυριολεκτικά τον τρόπο με τον οποίο κινούνται στον κόσμο. Μαθαίνουν σταδιακά ότι η ζωή είναι ατελής και πως το να ζεις ως γυναίκα φέρνει μαζί ένα σχεδόν αδύνατο σύνολο προσδοκιών από τον ευρύτερο κόσμο. Καθώς, ωστόσο, έρχονται αντιμέτωπες με τις κοινωνικές δομές που τις καταπιέζουν, καταλήγουν σε μία βαθύτερη κατανόηση του εαυτού τους.
Η πρόθεση δηλαδή είναι ξεκάθαρα φεμινιστική. Στην περίπτωση του Barbie κιόλας, η ίδια η Greta Gerwig, η σκηνοθέτρια της ταινίας, έχει χαρακτηρίσει το πόνημά της ως «σίγουρα φεμινιστικό». Τα στελέχη της Mattel πάλι, της εταιρείας που κατασκεύασε την πασίγνωστη κούκλα και χρηματοδότησε εν μέρει την ταινία, έχουν δηλώσει το αντίθετο.
Στον πυρήνα της κινηματογραφικής Barbie βρίσκεται η ιδέα ότι η τοξική αρρενωπότητα δεν είναι ζήτημα βιολογίας, αλλά μαθημένη συμπεριφορά που μπορεί κανείς να αποπρογραμματίσει με τη βοήθεια της εκπαίδευσης και της ενσυναίσθησης. Ο Ken του Ryan Gosling είναι εκεί για να αποδείξει ότι αυτή η συμπεριφορά είναι ανόητη και κατακριτέα. Κατά κάποιο τρόπο όμως, η απόδοση του χαρακτήρα που κλέβει ώρες-ώρες την παράσταση και σίγουρα μπόλικο screentime από την ίδια τη Barbie, έρχεται σε αντιπαράθεση με τον στόχο της Gerwig. Η παρωδία του σωβινισμού του είναι σχεδόν σαγηνευτική και, εφόσον η θλιβερή του επιθετικότητα γίνεται αυτοκαταστροφική, ο Ken γίνεται εύκολη λεία για τις διαμαρτυρόμενες Barbie και, τελικά, ακίνδυνος ως απειλή.
Η ταινία ρίχνει επίσης ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη συμπεριφορά του Ken στην ίδια τη Barbie. Η Gerwig επισημαίνει σωστά μέσω του σεναρίου το πόσο μη υγιές είναι για κάποιο άτομο οποιουδήποτε φύλου να αυτοπροσδιορίζεται εξ ολοκλήρου από την ερωτική του σχέση, και σχολιάζει το πώς οι άντρες ελκύονται από διαδικτυακές μισογύνικες κοινότητες επειδή τους κάνουν να αισθάνονται ισχυροί. Τα βάζει όμως την Barbie επειδή επικεντρώνεται στις φίλες της και στην αυτοπραγμάτωσή της. Όμως γιατί να έχει οποιαδήποτε ευθύνη για τις πράξεις του Ken;
Η ταινία επιχειρεί επίσης να εξισορροπήσει τη λευκή της οπτική μέσα από τους μη λευκούς χαρακτήρες της Gloria που υποδύεται η America Ferreira και αυτόν της κόρης της, όμως το μεγαλύτερο μέρος της παρουσίας τους λειτουργεί στην υπηρεσία της Barbie. Η Gloria μπορεί να έχει αναμφίβολα την ανακηρυγμένη από το κοινό κορυφαία στιγμή της ταινίας, έναν μονόλογο που έκανε πολλές γυναίκες να κλάψουν σκιαγραφώντας το πόσο αδύνατο είναι το να είσαι γυναίκα σήμερα αλλά και πάντοτε, όμως δεν παύει να υπάρχει για να ενισχύσει το ταξίδι της Στερεοτυπικής Barbie.
Στο Poor Things, η αθωότητα της Bella γίνεται όπλο κατά της πατριαρχίας. Δεν ξέρει ότι πρέπει να συμπεριφέρεται με σεμνότητα και έτσι αρνείται να υποτάξει τις επιθυμίες ή τις φιλοδοξίες της για να βολέψει τους άνδρες. Στο Barbie, η ανεξαρτησία της ηρωίδας μένει μέσα σε προσεκτικά όρια. Δεν έχει πολλές επιθυμίες για τον εαυτό της. Η φεμινιστική ενδυνάμωση που επιδιώκει μοιάζει ασφαλέστερη γιατί δεν καθοδηγείται από λαχτάρα. Αντίθετα, ό,τι θέλει η Bella το θέλει έντονα, και κατευθύνεται προς αυτό με ένα ανελέητο πάθος που δεν υπολογίζει την ευπρέπεια ή τις αξιώσεις των ανδρών που τόσο συχνά ορίζουν τι σημαίνει ευπρέπεια.
Τα πάθη της όμως είναι σχετικά αδιαφοροποίητα. Η Barbie δεν είχε σεξουαλική επιθυμία, αλλά για τη Bella το σεξ φαίνεται να είναι μερικές φορές η μόνη επιθυμία που έχει. Η αναγνώριση, βέβαια, της σεξουαλικής αυτονομίας των γυναικών είναι προφανώς φεμινιστική. Η σεξουαλική της επιθυμία είναι το σύμβολο της αναζήτησης της ελευθερίας της. Από πολλά έχουμε περίσσευμα στον κινηματογράφο, από τούτο όχι.
Τα υπόλοιπα ωστόσο που κεντρίζουν τη Bella, από τα δοκίμια του Emerson μέχρι τη βοήθεια προς τους φτωχούς και τον σοσιαλισμό – σχετίζεται με μία μαύρη συνάδελφό της με αφορμή τον τελευταίο, η οποία κρατάει μόνο έναν εξυπηρετικό ρόλο για την πρωταγωνίστρια – έχουν ελάχιστο χρόνο προβολής σε σύγκριση με την εξερεύνηση του σώματός της, το σεξ με τον χαρακτήρα του Mark Ruffalo, ή το πέρασμά της ως σεξεργάτρια σε οίκο ανοχής. Δεν είναι μη φεμινιστικό όλο αυτό. Απλώς περιορίζεται στην ιδέα ότι το σεξ είναι το πιο ενδυναμωτικό πράγμα που μπορεί να κάνει μία γυναίκα.
Το Poor Things παρουσιάζει τη Bella ως αχόρταγα περίεργη για τον κόσμο που περιηγείται, όμως οι εμμονές της τείνουν προς τα μέσα, ο εαυτός της είναι το μόνο πράγμα που την ενδιαφέρει στ’ αλήθεια. Και βγάζει απόλυτο νόημα – η Bella είναι για το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας ένα παιδί και μία έφηβη. Ο εαυτός της είναι το κέντρο του κόσμου της.
Μπορεί το ίδιο το κόνσεπτ λοιπόν να εμποδίζει την πραγματική ενδοσκόπηση και τη μελέτη όσων συμβαίνουν γύρω της. Ο Λάνθιμος αποτύπωσε τις ακανθώδεις επιλογές που έρχονται με τη σύγκρουση και το σεξ στην Ευνοούμενη, σε ένα πιο γόνιμο έδαφος για ερωτήσεις, μιας που οι ηλικίες των ηρωίδων ήταν μεγαλύτερες και η αντίληψή τους για τον κόσμο πιο εξελιγμένη.
To Poor Things, αντιθέτως, δεν θέτει ερωτήσεις. Έχει σαφήνεια και σατιρική ειλικρίνεια. Είναι το σοκ αυτής της ειλικρίνειας, η έκπληξη για το πόσο μακριά είναι διατεθειμένη να φτάσει η Bella για να καταλάβει τον κόσμο, που αξιοποιεί εδώ ο Λάνθιμος. Το (πολύ, πάρα πολύ) γέλιο με τις αντιφάσεις που ανακαλύπτει η Bella στον ιστό της κοινωνίας έχει αποστασιοποιητική και καταπραϋντική επίδραση. Όταν παρατηρεί ότι η ερωτική ζήλια είναι «μία αδυναμία των ανδρών» μπορούμε όλοι να γνέψουμε καταφατικά, νιώθοντας ικανοποιημένοι που έχουμε ήδη φτάσει σε αυτό το συμπέρασμα.
Η Bella μαθαίνει ότι μπορεί να τα έχει όλα – καλό σεξ, έναν αφοσιωμένο στενό κύκλο και μία συναρπαστική καριέρα (αυτήν του πατέρα της εν τέλει, του κατασκευαστή της). Όπως και το Barbie, η ταινία της είναι μία φαντασίωση ενδυνάμωσης. Όταν τις βλέπουμε, παίζουμε με κούκλες.
