Έχει έρθει η ώρα να αφήσουμε ήσυχο τον Ευάγγελο Παπανούτσο

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος υπήρξε παιδαγωγός, φιλόσοφος, θεολόγος. Γεννήθηκε ακριβώς στο γύρισμα του αιώνα, τον Ιούλιο του 1900, και σπούδασε, όπως έκαναν και οι περισσότεροι διανοούμενοι με δημόσιο λόγο στην Ελλάδα τη δεκαετία του ’50 και του ’60, στη Δύση. Υπηρέτησε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα από πολύ νωρίς μέχρι τα γεράματά του με σημαντικότερη συνεισφορά του την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου το 1964.

Αν υπάρχει ένας άνθρωπος του οποίου τα κείμενα εμφανίζονται περισσότερο από κάθε άλλου στις Πανελλήνιες εξετάσεις και στην προετοιμασία των μαθητών για τις εξετάσεις, αυτός είναι πράγματι ο Ευάγγελος Παπανούτσος. Τελευταία φορά που ένα κείμενό του εμφανίστηκε στις εξετάσεις ήταν το 2016, πάνω στη θεματική ενότητα ‘φιλία’. Και αν οι ερωτήσεις επί του Παπανούτσου είναι πολύ συχνές, οι απαντήσεις σαν και του Παπανούτσου είναι παντού. Αλλά ας δούμε ένα κομμάτι του κειμένου που έπεσε στις πανελλήνιες εξετάσεις:

“Η τέλεια, λοιπόν, φιλία είναι συνάντηση και δεσμός δύο προσώπων απάνω στον ίδιο ηθικό άξονα, στην ίδια αξιολογική κλίμακα. Θεμέλιο και εγγύηση της αγάπης τους είναι η ‘αρετή’, και επειδή η αρετή είναι ‘κτήμα ες αεί’ του ανθρώπου, ούτε αλλοτριώνεται ούτε φθείρεται. Οι φιλίες που δημιουργούνται απάνω σ’ αυτή τη βάση είναι σταθερές και μόνιμες, αδιάλυτες”.

Οι ιδέες αυτές προφανώς και δεν φαίνονται ξένες σε κανέναν. Γενιές Ελλήνων έχουν εξεταστεί με βάση τέτοιου τύπου κείμενα. Εδώ που τα λέμε είναι και πολύ δύσκολο να σου τραβήξουν το ενδιαφέρον. Έννοιες όπως η αρετή και η παιδεία είναι πρωταρχικές μέσα στο έργο του Ευάγγελου Παπανούτσου. Και αν αυτές οι έννοιες είχαν κάποιο νόημα τη δεκαετία του ’60, όταν και γράφτηκαν τα κείμενα της ‘Πρακτικής Φιλοσοφίας’, της ανθολογίας κειμένων και δημόσιων μαθημάτων του Παπανούτσου που αποτελεί κατά βάση την πηγή των κειμένων για το μάθημα της Γλώσσας, το 2019 το νόημα αυτό χάνεται. Γίνεται ένας ξύλινος τρόπος να μιλήσεις για πράγματα. Και το πρόβλημα προφανώς και δεν είναι στον ίδιο τον Ευάγγελο Παπανούτσο.

Το εκπαιδευτικό σύστημα και ιδίως το μάθημα της Έκθεσης απαιτεί από μαθητές γεννημένους 101 χρόνια μετά τον Ευάγγελο Παπανούτσο να σκέφτονται και να γράφουν όπως εκείνος

Να γράφουν δηλαδή και να σκέφτονται εντός ενός ιδεαλιστικού πλαισίου που βασίζεται από τη μεριά του σε μια ηθικολογική βάση. Και αυτές οι έννοιες στο έργο του Παπανούτσου, οι έννοιες περί αλήθειας, αρετής, παιδείας και (ελληνοκεντρικού) ανθρωπισμού μπορεί να μοιάζουν άχρονες και παναθρώπινες αλλά δεν είναι καθόλου τέτοιες. Γεννήθηκαν μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες.  Εξάλλου, ο Ευάγγελος Παπανούτσος δεν ήταν γενικά και αφηρημένα ένας διανοούμενος. Ήταν πολιτικοποιημένος, ένας αστός φιλελεύθερος, βουλευτής Επικρατείας με την Ένωση Κέντρου και συνεργάτης του Γεωργίου Παπανδρέου. Μέχρι τον θάνατό του το 1982, ο Ευάγγελος Παπανούτσος ήταν από τους πιο διάσημους διανοούμενους της Ελλάδας.

(Για να ακούσεις περισσότερα για το 1982 και την προσωπικότητα του Ευάγγελου Παπανούτσου συντονίσου το Σαββατοκύριακο στο ραδιόφωνο News 24/7 στους 88,6 στην εκπομπή ‘Μια χρονιά και έναν καιρό’ με τον Θανάση Κρεκούκια, από τις 10 μέχρι τις 12 το βράδυ)

Στο μάθημα της νεοελληνικής γλώσσας, λοιπόν, οι ιδέες του Παπανούτσου απεκδύονται από όλες τις ιστορικές συνθήκες που τις γέννησαν και επομένως παρουσιάζονται ως οι υφιστάμενες ιδέες του εκπαιδευτικού συστήματος, το καθεστώς αλήθειας του, ο ιδανικός τρόπος για να σκέφτεται και να γράφει ένας μαθητής. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι ξέρουν περίπου τι είναι ένα κείμενο Παπανούτσου αλλά ελάχιστοι ξέρουν ποιος είναι ο Παπανούτσος, πότε γεννήθηκε, τι πολιτικές υπηρετούσε, ποια ήταν η ιδεολογία του. Το ίδιο άγνωστη είναι και η επιλογή του ως του ‘διανοούμενου της  δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης’. Τα κριτήρια και οι λόγοι επιλογής της.

Ο τρόπος που επιβιώνουν οι ιδέες του μοιάζουν να διακατέχονται από μια φαινομενική μόνο ουδετερότητα. Και πράγματι διακατέχονται από τη στιγμή που από πολύ νωρίς, μετά τη Μεταπολίτευση έγιναν κυριαρχικές. Κατά κάποιο τρόπο, λοιπόν, οι γνωσιολογικές και ηθικολογικές προσεγγίσεις του Παπανούτσου χάνουν οποιοδήποτε διακύβευμα είχαν την εποχή που γράφονταν. Ούτως ή άλλως, ο ίδιος υπήρξε μεταπολιτευτικά αγαπητός από τα ελληνικά αστικά κόμματα αλλά και σεβαστός από την αριστερά ως δημοτικιστής και μέλος μιας περισσότερο προοδευτικής φιλελεύθερης σκέψης. Έτσι, έγινε ο ιδανικός διανοούμενος για να ανακηρυχθεί το έργο του, το βασικό έργο αναφοράς του μαθήματος της Έκθεσης σε μια εποχή που το ελληνικό κράτος προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές των προηγούμενων δεκαετιών. Η αναφορά σε μια σκέψη βασισμένη σε κλίμακες αξιών είναι μια αναφορά που λειαίνει τα πάθη.

Πλέον μάλιστα, οι συνθήκες είναι τόσο διαφοροποιημένες, ώστε τα κείμενα του Παπανούτσου να έχουν απωλέσει ακόμα και αυτή την επουλωτική λειτουργία και κάπως έτσι να παρουσιάζονται στους μαθητές άχρωμα, άοσμα, χωρίς κανένα επίδικο

Σαν το κατσάδιασμα του καθώς πρέπει ενήλικα που ακούει παντελώς αφηρημένος ένας έφηβος, αφού έκανε μια ‘ζαβολιά’ και προτού κάνει την επόμενη.

Πραγματικά, και από την εμπειρία που είχα ως εκπαιδευτικός, μπορώ να καταλάβω ότι το ίδιο το υπό ανάλυση κείμενο είναι αφάνταστα σημαντικό ως προς το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή του μαθητή στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το ίδιο και η δυνατότητα που του παρέχεται να μιλήσει ως ο εαυτός του, ως ένα υποκείμενο με την ταυτότητα του νέου που έχει το δικό του ύφος και τον δικό του τρόπο να σκέφτεται. Χωρίς να αναγκάζεται να δανείζεται ιδέες και τρόπους σκέψης που ανήκουν σε άλλες εποχές. Χωρίς το μυαλό του να πηγαίνει κατευθείαν στο πώς θα μιμηθεί αυτό που δεν είναι.

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος υπήρξε πράγματι μια σημαντικότατη περίπτωση διανοούμενου του 20ού αιώνα. Νομίζω όμως ότι ήρθε η ώρα το εκπαιδευτικό σύστημα να τον πάρει από τον κόσμο του άχρονου διανοούμενου και να τον εντάξει εκεί που ανήκει ιστορικά. Αν μη τι άλλο, ο κόσμος που έχει να αντιμετωπίσει ο σημερινός 18χρονος, όταν βγει από το σχολείο του, είναι πια τελείως διαφορετικός. Το ίδιο και τα ενδιαφέροντά τους. Όπως έλεγε και ο ίδιος ο Παπανούτσος, “πρώτο χρέος του Δασκάλου είναι να ξυπνήσει στους μαθητές του την ανάγκη για μάθηση”, πράγμα που αποτελεί βάση και σκοπό κάθε σύγχρονου αναλυτικού προγράμματος. Είναι καιρός, λοιπόν, να προσπαθήσει το εκπαιδευτικό σύστημα να το κάνει. Γιατί τελικά να μην αναπτυχθεί η κριτική σκέψη των μαθητών πάνω σε πράγματα που όντως τους ενδιαφέρουν;