Γιατί το τέλος του καπιταλισμού μάς φαίνεται αδιανόητο

Εκείνος είχε στον μυαλό του έναν φασιστικό ολοκληρωτισμό. Τελικά, σε όλον τον πλανήτη επικράτησε ένα άλλο σύστημα: ένας σκληρός καπιταλισμός με νεοφιλελεύθερες τάσεις.

Όλοι μας ζήσαμε και μεγαλώσαμε μέσα αυτό το οικονομικό σύστημα. Μάλιστα, όσοι γεννήθηκαν από το 1990 και μετά δε γνωρίζουν καν το πώς ήταν ο πλανήτης λίγο πριν έρθουν εκείνοι στο φως· χωρισμένος περίπου στα δύο ανάμεσα σε δύο διαφορετικά οικονομικά συστήματα και κοσμοθεωρίες. Η Σοβιετική Ένωση και το Ανατολικό Μπλοκ είναι πια μία ξεχασμένη σχεδόν ανάμνηση. Είναι κάπως σαν ο καπιταλισμός να υπήρχε από πάντα· σαν να είναι ένας μονόδρομος· κάτι γραμμένο σε πλάκες από ένα θεϊκό χέρι. Το κυριότερο όμως είναι άλλο: απαγορεύονται οι δεύτερες σκέψεις επί του θέματος.

Σε πρόσφατο άρθρο που δημοσιεύσαμε σχετικά με τους ελληνικούς σιδηρόδρομους, και παρότι τονίσαμε ότι υπήρξε εμφανής κακοδιαχείριση και την εποχή που ο ΟΣΕ ήταν 100% κρατικός, δεχτήκαμε email από αναγνώστη, ο οποίος ήταν έξαλλος με μία απορία μας, σχετικά με το αν κάποια πράγματα θα έπρεπε τελικά να είναι κρατικά και όχι ιδιωτικά. Πολλές φορές ακόμα και η υποψία για κάτι άλλο, αποτελεί casus belli.

Τα τελευταία χρόνια, πρώτα με την πανδημία και την απόλυτη -όπως αποδείχτηκε- ανάγκη για υψηλού επιπέδου δημόσια υγεία, αλλά και τώρα μετά το τραγικό συμβάν με το δυστύχημα στα Τέμπη, υπάρχουν εμφανείς ρωγμές στο αφήγημα περί της ικανής να τα ρυθμίζει όλα αγοράς που όλα τα πλάθει με σοφία. Άλλωστε, είναι απλά ένα οικονομικό σύστημα – και όχι κάποια ιερή αγελάδα η οποία διαθέτει το «αλάθητο». Παρ’ όλα αυτά η κριτική απέναντί της αντιμετωπίζεται πολύ συχνά ως βλασφημία.

Η μόνιμη απάντηση σε κάτι τέτοιο είναι η γνωστή επωδός: «Ναι, την είδαμε και τη Σοβιετική Ένωση». Κάπου εδώ όμως έρχεται και μία εύλογη παρατήρηση του αρθρογράφου Benjamin Cain και του περιοδικού An Injustice!: «Ακόμα και αν ο καπιταλισμός είναι απόλυτα δικαιολογημένος, δεν είναι λογικό ότι όσοι επωφελούνται από το εν λόγω σύστημα να απαγορεύεται να φανταστούν μία ακόμα καλύτερα οικονομία. Αντίστοιχα, το smartphone σου είναι πολύ βολικό, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να πάρει βελτιώσεις». 

Είναι ένα άρθρο που μας οδήγησε σε αυτό εδώ το άρθρο και μία δικιά μας απορία: πραγματικά, γιατί τελικά δεν μπορούμε πια ούτε καν να φανταστούμε μία εναλλακτική στον καπιταλισμό; Όχι, απαραίτητα ένα άλλο οικονομικό σύστημα αλλά τουλάχιστον το υπάρχον με σοβαρές όμως βελτιώσεις.

Στην Αρχαία Αθήνα, την κοιτίδα όπως συνηθίζουμε να λέμε του ευρωπαϊκού πολιτισμού, πέρα από την πραγματικά πρωτοπόρα σκέψη που παρήγαγε για την εποχή της, υπήρχε ένα μεγάλο ταμπού που σχεδόν κανείς δεν τολμούσε να θίξει: το θέμα των σκλάβων.

Για τους Αρχαίους Αθηναίους είναι σχεδόν αδιανόητο να ζήσουν δίχως αυτόν τον θεσμό. Και ποιος θα έκανε τις βαριές δουλειές; Πορεύονταν, λοιπόν, με αυτό το βολικό για εκείνους δεδομένο (άσχετα με το γεγονός ότι και εκείνοι, αν γύριζε η τύχη, θα μπορούσαν να βρεθούν στον ρόλο των σκλάβων).

Το μεγάλο ερώτημα, λοιπόν, είναι αν οι σκλάβοι μπορούσαν να φανταστούν ένα διαφορετικό οικονομικό σύστημα στο οποίο δε θα ήταν τα ανθρώπινα γρανάζια. Πολύ σωστά αναφέρεται στο άρθρο του An Justice! ότι ενώ είμαστε ικανοί να δημιουργήσουμε στο μυαλό μας δυστοπικές εικόνες με την καταστροφή του πλανήτη στο κοντινό μέλλον, μας είναι σχεδόν αδύνατον να φανταστούμε έναν κόσμο χωρίς τον καπιταλισμό ή έστω μία πολύ διαφορετική και πολύ πιο ανθρώπινη εκδοχή του.

Πώς έχουν φανταστεί πριν από εμάς για εμάς το μέλλον μερικοί από τους μεγαλύτερους συγγραφείς της επιστημονικής φαντασίας; Ελάχιστη προσωπική ελευθερία, κάμερες παντού, megacities γεμάτες πάμπτωχους κατοίκους στα κατώτερα στρώματα των πόλεων όσο η ελίτ ζει μία μαγική ζωή στα ρετιρέ, και σχεδόν καθόλου ψυχαγωγία αφού τα πάντα είναι διαφήμισή. Ακόμα δεν έχουμε απαντήσει στο ερώτημα του Phillip K. Dick για το «κατά πόσο τα ανδροειδή ονειρεύονται ηλεκτρικά πρόβατα». Οι μάζες πάντως -σίγουρα- δυσκολεύονται να ονειρευτούν μία βιώσιμη εναλλακτική.

Δεν υπάρχει κανένας λόγος να ευαγγελιζόμαστε εύκολες ουτοπίες χωρίς την απαραίτητη επιχειρηματολογία. Άλλωστε, και αυτές εμπεριέχουν μία πολύ επικίνδυνη φράση: «αν όλα πάνε καλά». Ούτε προσφέρουν κάτι τα τσιτάτα από τον Καρλ Μαρξ ή από μεταγενέστερους θιασώτες της μαρξιστικής σκέψης, αν δεν έχουν κάτι πραγματικά ουσιαστικό να πουν. Πιο συχνά παρά σπάνια, ο αποσπασματικός και εκτός πλαισίου λόγος είναι περισσότερο αποπροσανατολιστικός παρά χρήσιμος. Μπορούμε πάντως να αφήνουμε ένα παραθυράκι ανοιχτό για κάτι άλλο, λίγο καλύτερο.

Φυσικά, εδώ έρχεται και η μεγαλύτερη από όλες τις δυσκολίες: το γενικό και παγκόσμιο αφήγημα περί καπιταλισμού. Από τις ΗΠΑ μέχρι την Ιαπωνία, το οικονομικό σύστημα έχει πάρει σχεδόν θρησκευτικές διαστάσεις. Ξεκινάμε με την παραδοχή ότι αυτό είναι ό,τι καλύτερο μπορεί να μας συμβεί. Οτιδήποτε διαφορετικό θεωρείται βόμβα στα θεμέλια της ίδιας μας της ζωής. Βέβαια, ας μην κοροϊδευόμαστε, ο καπιταλισμός δεν είναι ίδιος για όλους: είναι άλλο πράγμα να είσαι broker στη Νέα Υόρκη και άλλο ανήλικος εργάτης στο Νέο Δελχί.

Μάλιστα, ο καπιταλισμός δεν είναι ίδιος ούτε μέσα από τους αιώνες. Έχουν γίνει στις περισσότερες περιπτώσεις βήματα προόδου. Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι εργάτες του Μάντσεστερ έδιναν όπιο στα μωρά τους για να μπορέσουν να βγάλουν τη βάρδιά τους στα εργοστάσια. Σήμερα, τα πράγματα είναι σαφώς καλύτερα – όχι, όμως, επειδή ο «θεϊκός καπιταλισμός» λυπήθηκε τους υπηκόους του. Το πόσο σκληρό μπορεί να γίνει το εν λόγω σύστημα δεν το λένε μόνο «αριστερίστικα Μέσα» αλλά ακόμα και οι New York Times.

Το 8ωρο, λοιπόν, κερδήθηκε με αγώνες και θυσίες ενώ η Ευρώπη του κοινωνικού κράτους στήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από κυβερνήσεις σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Δυστυχώς, βρισκόμαστε σε μία φάση της ιστορίας που διάφορα δικαιώματα τα οποία θεωρούσαμε δεδομένα βρίσκονται σε φάση αμφισβήτησης (ανθρώπινο ωράριο, κοινωνική ασφάλιση, συντάξεις). Στο τέλος της μέρας, το δίλημμα ίσως απλοποιείται στον τίτλο που έδωσε ο Θανάσης Καμπαγιάνννης στο βιβλίο του: «Ή με τις μέλισσες ή με τους λύκους».

Πριν, όμως, φτάσει ο κόμπος στο χτένι ας ξεκαθαρίσουμε κάτι: όσο η κριτική απέναντι στο οικονομικό σύστημα που κυβερνά τον πλανήτη αντιμετωπίζεται ως βλασφημία, τίποτα καλό δεν πρόκειται να προκύψει από αυτήν την κατάσταση. Έχουμε κάθε δικαίωμα να φανταζόμαστε -ή έστω να φαντασιωνόμαστε- έναν πιο ανθρώπινο κόσμο από αυτόν που ζούμε. Έτσι δεν είναι;