«Ένας σεξιστής, μισογύνης δεινόσαυρος». Και τώρα ποιος θα σώσει τον James Bond;

Η συζήτηση γύρω από την τοξικότητα του James Bond είχε αρχίσει ακόμα νωρίτερα. Το 1958, σε μία αιχμηρή κριτική από τον Paul Johnson στο The New Statesman για το καινούριο τότε βιβλίο Dr. No, ο αρθρογράφος είχε ισχυριστεί πως τα βιβλία του Fleming περιείχαν «τρία βασικά συστατικά, όλα απολύτως Αγγλικά»: «τον σαδισμό του bully του σχολείου, τις μηχανικές δισδιάστατες σεξουαλικές επιθυμίες ενός απογοητευμένου εφήβου, και τους χοντροκομμένους, σνομπ πόθους ενός ενήλικα κατοίκου προαστίων». Σαδισμός, σεξ και σνομπαρία λοιπόν ήταν η σούμα που κουβαλάει ακόμα και σήμερα, δίκαια, ο γνωστός Βρετανός πράκτορας. Είναι τα θεμέλια του μυστικισμού του.

«Η αποπλάνηση, σε σημαντικό βαθμό, αντικατέστησε την ερωτοτροπία», είχε συνεχίσει ο Fleming σε άλλο σημείο της παραπάνω συνέντευξής του. «Η άμεση, επίπεδη προσέγγιση δεν αποτελεί εξαίρεση, είναι το πρότυπο. Ο James Bond είναι ένας υγιής, βίαιος, μη εγκεφαλικός άνδρας στα μέσα των ‘30s του, και είναι ένα πλάσμα της εποχής του. Δε θα έλεγα ότι είναι ιδιαίτερα τυπικός της εποχής μας, αλλά είναι σίγουρα των καιρών. Ο Bond είναι αποστασιοποιημένος, απαθής. Αλλά είναι ένας πιστευτός άνδρας γύρω από τον οποίο προσπαθώ να κατασκευάσω ενθουσιασμό και φαντασία. Σε αυτό, τουλάχιστον, έχουμε πολύ λίγα κοινά».

Αλλού, είχαν πολύ περισσότερα.

Ο James Bond και «η γλυκιά αψάδα του βιασμού»

Με την Honor Blackman ως Pussy Galore στο "Goldfinger" / Photo by Victor Crawshaw/Mirrorpix/Getty Images

Όπως έγραφε η Δρ. Christine Berberich, αναπληρώτρια καθηγήτρια Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Portsmouth, στη μελέτη για τον James Bond Putting England Back on Top? Ian Fleming, James Bond, and the Question of England, «τα μυθιστορήματα του Fleming, παρά τον ισχυρισμό του για το απολιτικό περιεχόμενο και μήνυμά τους, δεν είναι απλώς προϊόντα της εποχής τους αλλά επίσης, αναπόφευκτα, έκφραση του δημιουργού τους. Μπορούμε να δούμε μέσα τους τη σύγχυση του Fleming για τους μεταβαλλόμενους καιρούς: την απελευθέρωση των γυναικών, για παράδειγμα, την οποία καλωσορίζει σε καθαρά σεξουαλικό επίπεδο, αλλά και που φοβάται για τον αντίκτυπο που θα μπορούσε να έχει στο κοινωνικό σύνολο».

Ο Fleming, φαν του σαδισμού στις προσωπικές του σχέσεις, είχε θολώσει τα όρια στα βιβλία του. Στο Casino Royale είχε κάνει τον 007 να σκέφτεται σε παρόμοιους όρους την προοπτική του για σεξ με τη Vesper Lynd: «Και τώρα ήξερε ότι η κατάκτηση του σώματός της», έγραφε, «λόγω της ιδιωτικότητας που είναι τόσο κεντρική σ’ αυτήν, θα είχε τη γλυκιά αψάδα του βιασμού». Ναι, ο James Bond είναι βιαστής. Σχεδιάστηκε έτσι.

«Ήταν στο Thunderball ή στο Goldfinger όπου ο χαρακτήρας του Sean Connery πρακτικά βιάζει μία γυναίκα;», ανέφερε σε πρόσφατη συνέντευξή του ο Cary Fukunaga (True Detective), ο σκηνοθέτης του No Time to Die. «Εκείνη λέει “όχι, όχι, όχι”, και εκείνος λέει “ναι, ναι, ναι”. Αυτό δε θα περνούσε σήμερα». Απολύτως προβλέψιμα, ο Fukunaga κατηγορείται τώρα από μερίδα φαν του Bond και μη, ότι φαίνεται να έχει δημιουργήσει έναν 007 για τη woke εποχή. Μα κι αυτός προκαλεί.

Δε φτάνει που έφερε τη Phoebe Waller-Bridge πίσω από τις κάμερες μετά την προτροπή του ίδιου του Daniel Craig, τη φεμινίστρια του Fleabag. Δε φτάνει που θα έχει τη μαύρη Lashana Lynch (Captain Marvel) να διατηρεί τον ρόλο του 007 στην ταινία μέχρι να βγει ο Bond από τη σύνταξη (η ηθοποιός χρειάστηκε να κόψει τα social media για ένα διάστημα λόγω των επιθέσεων από τα γνωστά-άγνωστα τρολ). Τώρα μας τον λένε και βιαστή; Τι να περιμένουμε δηλαδή από έναν snowflake Bond; Θα φορέσει T-shirt Black Lives Matter μέσα από το κοστούμι; Θα διακόψει το μπαλαμούτι με το Bond Girl για να τη ρωτήσει αν η συναίνεση είναι κοινή;

Ο Fukunaga αναφέρεται μάλλον σε μία σκηνή του Thunderball το 1965 όπου ο Bond του Connery εξαναγκάζει σε φιλί μία νοσοκόμα (Molly Peters) που τον έχει απορρίψει. Σε μία μεταγενέστερη σκηνή, ο Bond προτείνει πως θα μπορούσε να σιωπήσει για τις πληροφορίες που θα μπορούσαν να της κοστίσουν τη δουλειά της, με την προϋπόθεση ότι θα κοιμηθεί μαζί του. «Υποθέτω ότι η σιωπή μου μπορεί να έχει ένα τίμημα», της λέει. «Δεν εννοείς… ω, όχι», αντιστέκεται εκείνη. «Ω ναι», είναι η απάντηση πριν τη σπρώξει στη σάουνα και της βγάλει τα ρούχα.

Και στο Goldfinger ωστόσο παλεύει με την Pussy Galore πάνω σε σανό και, μη διαβάζοντας την απόπειρά της να τον πνίξει ως “όχι” – σε ποιον άλλωστε δεν έχουν τύχει τέτοια προκαταρκτικά – κάνει αυτό που καταλήγει να κάνει. Το 1959, σε ένα γράμμα για το βιβλίο που μεταφέρθηκε σε αυτή τη συγκεκριμένη ταινία, ο Fleming εξηγούσε πως τα χέρια του «σωστού άντρα» ήταν αυτό που χρειαζόταν για να θεραπευτεί ο χαρακτήρας της λεσβίας Pussy Galore από «την ψυχοπαθολογική της ασθένεια» (οι αναφορές της Pussy ως λεσβία στο βιβλίο είναι πιο ελαφριές στην ταινία). Σε ένα άλλο του βιβλίο, το The Spy Who Loved Me, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την αφήγηση ενός γυναικείου χαρακτήρα για να εκφράσει το εξής: «Όλες οι γυναίκες λατρεύουν τον ημι-βιασμό. Τους αρέσει να τις παίρνουν. Ήταν η γλυκιά θηριωδία του πάνω στο μελανιασμένο μου κορμί που είχε κάνει την πράξη αγάπης του τόσο υπέροχη».

Στην ταινία Live and Let Die επίσης, ο James Bond του Roger Moore ξεγελάει τη Solitaire για να κοιμηθεί μαζί του χρησιμοποιώντας τα Ταρώ, ενώ στο πρόσφατο Skyfall ο πράκτορας βρίσκεται ερωτικά – και συναινετικά τυπικώς – με ένα θύμα σωματεμπορίας. Προβληματική δυναμική με μία τραυματισμένη γυναίκα που, όπως τόσες άλλες στις ταινίες του 007, στο τέλος δολοφονήθηκε αποτρόπαια. Όσο δημοφιλής κι αν είσαι, ή με περισσότερες διαστάσεις από το συνηθισμένο Bond Girl όπως η Vesper της Eva Green, τίποτα δεν εγγυάται την επιβίωσή σου στις ταινίες του James Bond αν είσαι γυναίκα.

«Ένα απομεινάρι του Ψυχρού Πολέμου»

Στις νεότερες ταινίες πάντως, οι παραγωγοί του Bond έχουν κατά τόπους αναγνωρίσει το στάτους του ήρωα ως συντηρητικό αγριάνθρωπο. Όταν η M της Judi Dench συναντά για πρώτη φορά τον πράκτορα στο GoldenEye, τον αποκαλεί ένα «σεξιστή, μισογύνη δεινόσαυρο, ένα απομεινάρι του Ψυχρού Πολέμου», ενώ στο Casino Royale αποκαλεί τον Bond του Daniel Craig ένα «αμβλύ εργαλείο». Μάλλον όχι τυχαία, αφού και οι δύο αυτές ταινίες μοιράζονται τον ίδιο σκηνοθέτη, τον Martin Campbell, με διαφορά μίας δεκαετίας. Στο GoldenEye είδαμε για πρώτη φορά τον Bond να παραδέχεται στη σύμμαχο και ερωμένη του στην ταινία, Natalya Simonova, πως η ψυχρή του αντιμετώπιση των πραγμάτων είναι αυτό που τον κρατάει ζωντανό.

Ήταν μία σπάνια, ξεχασμένη πια στιγμή συναισθηματικής ειλικρίνειας του ήρωα που ο Campbell θα δοκίμαζε ξανά με την αφορμή του θανάτου της Vesper. O Craig και το βάρος που έδωσε στον δικό του, τσαλακωμένο Bond, διαπέρασαν δεκαετίες καταστολής και αποφυγής συναισθήματος παρουσιάζοντας τον χαρακτήρα πιο ανθρώπινο και επιρρεπή στο λάθος από ποτέ. Στο Quantum of Solace που θα ακολουθούσε το 2008, η M θα τον επέπληττε για τον θάνατο του «εξιλαστήριου θύματος», της Strawberry Fields που είχε υποδυθεί η Gemma Arterton (το πτώμα της βρέθηκε γυμνό και καλυμμένο με πετρέλαιο σε ένα throwback του “χρυσού πτώματος” της Jill Masterson στο Goldfinger). Η ευαλωτότητα του Bond είχε φανεί ξανά στο Skyfall, όταν είχε αποτύχει να αποτρέψει τον θάνατο της M.

Αυτές οι νέες πτυχές του James Bond αλλά και η σταδιακή ετοιμότητα των ταινιών του να τον κρίνουν, αντανακλούν σίγουρα το ευρύτερο debate γύρω απ’ το τι σημαίνει το να είσαι άντρας τον 21ο αιώνα και το πώς συζητάμε πλέον για την τοξική αρρενωπότητα. Ο ίδιος ο Craig έχει χαρακτηρίσει στο παρελθόν τον ήρωα «μισογύνη» και ανυπομονούσε να δει στο No Time to Die έναν κόσμο που δε θα χρειαζόταν πια τον ήρωα που τον καθιέρωσε. Όσα βήματα κι αν έχει κάνει ωστόσο το franchise, ποτέ δεν έχει βγει από το comfort zone του.

Ναι, οι ταινίες του James Bond θα μπορούσαν να αποφύγουν να είναι ενεργά μισογυνίστικες σε επίπεδο διαχείρισης, να μην περιλαμβάνουν δηλαδή σεξιστικούς διαλόγους ή μοτίβα που αντικειμενοποιούν ανοιχτά τους ανθρώπους, όμως στο τέλος της μέρας ο πρωταγωνιστής τους είναι ένα αμάγαλμα στερεότυπων τόσο κούφιων που μπορούν να τον υποδύονται διαφορετικοί άντρες για κάθε γενιά. Είναι κωδικοποιημένος έτσι ώστε φαινομενικά να επανασχεδιάζεται διαρκώς, αλλά οι ταινίες του να λειτουργούν ανεμπόδιστα αρκεί να έχουν τα κατάλληλα εργαλεία: αμάξια, όπλα, gadgets, κακοποιούς, και φυσικά γυναίκες που καθορίζονται σε σημαντικό βαθμό από τη διαθεσιμότητά τους. Οι ταινίες του Craig έτριξαν κάποια από τα στερεότυπά του, αλλά μόνο δειλά. Τι θα είναι ο James Bond αν όχι ένας γυναικάς που μοιάζει κουλ όταν σκοτώνει κόσμο;

Μήπως μία γυναίκα;

Ποιος θα σώσει τον James Bond;

Τον Οκτώβριο του 2018, πριν το No Time to Die ξεκινήσει τον τεράστιο γύρο των αναβολών του λόγω της πανδημίας, μία εκ των παραγωγών του Bond, η Barbara Broccoli, είχε πει στον Guardian πως ο James Bond δε θα γινόταν ποτέ γυναίκα. «Είναι άντρας», δήλωνε. «Έχει γραφτεί ως άντρας και νομίζω ότι μάλλον θα παραμείνει άντρας. Και αυτό είναι μια χαρά. Δε χρειάζεται να κάνουμε γυναικείους τους ανδρικούς χαρακτήρες. Ας δημιουργήσουμε απλώς περισσότερους γυναικείους χαρακτήρες κι ας κάνουμε την ιστορία να τους ταιριάζει».

Ο Pierce Brosnan, γνωστός και ως ο Καλύτερος Bond με τις Χειρότερες Ταινίες, διαφώνησε. Μιλώντας στο Hollywood Reporter από το Φεστιβάλ του Deauville, ο ηθοποιός δήλωνε πάρα πολύ έτοιμος για μία γυναίκα Bond, αν και είχε παραδεχτεί πως κάτι τέτοιο θα ήταν μάλλον ανέφικτο υπό την επίβλεψη των Broccolis. «Νομίζω πως έχουμε δει τους άντρες να το κάνουν τα τελευταία 40 χρόνια», είχε πει. «Παιδιά, κάντε πέρα και βάλτε μία γυναίκα. Πιστεύω θα ήταν αναζωογονητικό, θα ήταν συναρπαστικό».

Η Broccoli επανήλθε στο θέμα σε μία σπάνια συνέντευξη με το Variety λέγοντας, «μπορεί να είναι οποιουδήποτε χρώματος, αλλά είναι άντρας. Πιστεύω ότι θα πρέπει να δημιουργούμε νέους χαρακτήρες για γυναίκες, δυνατούς γυναικείους χαρακτήρες. Δεν ενδιαφέρομαι ιδιαίτερα για ανδρικούς χαρακτήρες που βάζουμε να τους παίξουν γυναίκες. Νομίζω ότι οι γυναίκες είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσες από αυτό». Παρόμοια άποψη εξέφρασε μόλις και ο Craig σε συνέντευξή του στους Radio Times: «Η απάντηση σε αυτό είναι πολύ απλή. Θα έπρεπε απλώς να υπάρχουν καλύτεροι ρόλοι για γυναίκες και μη λευκούς ηθοποιούς. Γιατί να πρέπει να παίξει γυναίκα τον James Bond όταν θα μπορούσε να υπάρξει ένας ρόλος τόσο καλός όσο αυτός του James Bond, αλλά για γυναίκα;».

Δεν ξέρω αν θα ήταν το τέλος του κόσμου εάν είχαμε μία γυναίκα James Bond (ειδικά κάποια με το ατσάλινο περίβλημα της Gillian Anderson όπως είχε προταθεί παλαιότερα). Θα πω όχι. Πάντως ακόμα κι αν ένας θηλυκός Bond θα μπορούσε να τύχει ενδιαφέρουσας διαχείρισης στα κατάλληλα χέρια, δε θα ήταν επαναστατικός. Οι σκληρές γυναίκες κατάσκοποι όπως η Black Widow ή οι ηρωίδες του Atomic Blonde και του Red Sparrow, έχουν – πολύ ή λιγότερο επιτυχημένα – υπάρξει.

Ο James Bond όμως είναι ένα απομεινάρι πατριαρχίας που μία γυναίκα δε θα μπορούσε ποτέ να είναι, επειδή χρησιμοποιεί την αρρενωπότητά του ως όπλο και της επιτρέπει να τον καθορίσει. Μπορεί να κοιμηθεί με κάθε γυναίκα χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, σκοτώνει χωρίς τύψεις, και κρατά τα συναισθήματά του κλειδωμένα και εξόχως βρετανικά. Καμιά φορά θα ερωτευτεί, αλλά οι γυναίκες που αγαπάει είτε θα πεθάνουν, είτε θα καταλήξουν villains, και έτσι εκείνος θα μπορεί να επιστρέψει στους γνωστούς του τρόπους. Είναι όλα όσα οι άντρες ακούνε ότι πρέπει να είναι. Ατακτούλης εκτός όταν πρόκειται για τη “σωστή” (και πάλι αναλώσιμη) γυναίκα, άνιωθος, βίαιος, έξυπνος και κομψός. Ο James Bond είναι μία αισθητική στην ουσία. Μία ιδέα γοητείας και κλάσης με βαθιά σεξιστικές τάσεις. Δεν ξέρω λοιπόν αν χρειάζεται ή πρέπει καν να γίνει γυναίκα, ή αν θα είχε μεγαλύτερο νόημα να συνεχίσει πιο τολμηρά μία αποδόμησή του. Περισσότερο ενδιαφέρουσα θα μου φαινόταν μία μη λευκή εκδοχή του Bond (Henry Golding!) ώστε να δούμε το πώς το στιλ και (η απουσία) ουσίας θα μεταφραζόταν σε κάποιον που δε μπορεί να χρησιμοποιεί το λευκό προνόμιο, ή σε έναν bisexual Bond όπως υπονοήθηκε στο Skyfall.

Και αν θέλετε να φτιάξετε ένα πραγματικά αειθαλές brand; Ξεφορτωθείτε τον James Bond, κρατήστε τον κωδικό του.

Η αρχή γίνεται με τον χαρακτήρα της Lynch στο No Time to Die, αλλά σκεφτείτε πόσες ιστορίες, πόσα χρώματα, πόσοι σεξουαλικοί προσανατολισμοί, φύλα και backgrounds θα μπορούσαν να χωρέσουν κάτω από την ομπρέλα του κωδικού “007”, χωρίς τις υποχρεώσεις ενός τόσο περιοριστικού μέσα στην επί δεκαετίες γενικότητά του χαρακτήρα.

Καιρός είναι.

Το No Time to Die κυκλοφορεί στις ελληνικές αίθουσες από την Tulip.