Κορονοϊός: Όταν όλα τελειώσουν, τίποτα δεν θα είναι όπως πριν

Κάτι τέτοιο είναι που συνέβη και με την έξαρση της πανδημίας του κορονοϊού. Όταν πρωτοακούσαμε για την ύπαρξή του, κάπου στη μεταχριστουγεννιάτικη κατάθλιψη, κάναμε τις πλάκες μας για την Αποκάλυψη και μετά γυρίσαμε στις δουλειές μας. Ώσπου, μέσα σε λίγες μέρες, η πλάκα έγινε πραγματικότητα και όλα όσα θεωρούσαμε ‘κανονικά’ μοιάζουν τώρα μια πολύ μακρινή ανάμνηση. 

Κι όλα αυτά συνέβησαν παρόλο που θεωρητικά δεν ήταν κάτι που δεν περιμέναμε. Δεν εννοώ μόνο σε επίπεδο μυθοπλασίας και ταινιών καταστροφής. Οι ειδικοί προειδοποιούσαν εδώ και πολλά χρόνια για την πολύ μεγάλη πιθανότητα εξάπλωσης μιας πανδημίας, την οποία ακόμα και τα πιο προηγμένα συστήματα υγείας δεν θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν. Το είχε πει ο Bill Gates. Ίσως να το έλεγε και ο οικογενειακός μας γιατρός. Ήταν μια κοινή παραδοχή με την οποία απλώς αρνούμασταν πεισματικά να ασχοληθούμε περισσότερο. 

Τίποτα δεν θα είναι ίδιο

 

Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά στην ιστορία που η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με ένα γεγονός που αλλάζει άρδην τις προβολές για το ίδιο το μέλλον της. Ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος δήλωνε σε μια πρόσφατη συνέντευξή του ότι οι επιδημίες είναι δεμένες με τον πολιτισμό. Οι ιοί και τα βακτήρια είναι ούτως ή άλλως μορφές ζωές που βασίζονται στη μετάλλαξη. Πολλές φορές, λοιπόν, ο πολιτισμός και η ίδια η συγκρότηση των κοινωνιών άλλαξαν λόγω κάποιας επιδημίας. Πολλά από όσα θεωρούμε σήμερα δεδομένα συνέβησαν αρχικά ως μέσα προστασίας από την ασθένεια.

Συχνά, λοιπόν, μονολογούμε ως γενιά για το ‘τι ζούμε’. Τι σημαίνει όμως αυτή η φαινομενικά τόσο απλή φράση; Ουσιαστικά πρόκειται για την προσπάθεια εκείνου που τη χρησιμοποιεί να χωρέσει στις υπάρχουσες δομές σκέψεις του πράγματα πρωτοφανή που δεν φανταζόταν ποτέ ότι θα ζήσει. Γιατί πράγματι όλα αυτά που ζούμε είναι πρωτοφανή. Για ένα όμως πράγμα πρέπει να είμαστε βέβαιοι. Ακόμα και αν αύριο με έναν μαγικό τρόπο, ο κορονοϊός έπαυε να υπάρχει, ο κόσμος μας θα είχε ήδη αλλάξει. Και θα είχε αλλάξει για πάντα.

Θα έχει αλλάξει πρώτα από όλα γιατί οι βεβαιότητές του υπέστησαν ένα πολύ βαθύ πλήγμα. Σε όλον τον πλανήτη πολιτικοί, διανοούμενοι, δημοσιογράφοι, άνθρωποι με δημόσιο λόγο καταλαβαίνουν πια τη σημασία που έχει το δημόσιο σύστημα υγείας για την ίδια την ανθρωπότητα. O Πρόεδρος της Γαλλίας, Macron σε ένα από τα διαγγέλματά του μίλησε για αγαθά και υπηρεσίες που πρέπει να βρεθούν εκτός των αγορών.  Ένα από αυτά προφανώς ήταν και το δημόσιο σύστημα υγείας. Μίλησε δε για αδυναμίες που έχουν οι Δημοκρατίες μας. Πράγματι, το βάρος για την αντιμετώπιση του κορονοϊού έχει πέσει στα δημόσια συστήματα υγείας. Πράγματι, οι δημοκρατίες μας ελάχιστα ασχολήθηκαν στα σοβαρά με τη δημόσια υγεία. Τουλάχιστον με τη δημόσια υγεία που δεν έχει επίκεντρο το κέρδος.

Σε κάθε περίπτωση όμως, για έναν πολιτισμό που θεωρούσε τις πανδημίες ένα μακρινό ιστορικό αποτύπωμα, το βίωμα μιας τελείως πραγματικής και παρούσας πανδημικής κρίσης οδηγεί σε επιτάχυνση των βημάτων της ιστορίας. Οι οικονομικές κρίσεις, οι πόλεμοι και η κλιματική αλλαγή δεν είναι τα μόνα πράγματα από τα οποία κινδυνεύουμε. Μπροστά στον κορονοϊό πιαστήκαμε απροετοίμαστοι, ακριβώς γιατί επρόκειτο για μια καταστροφή που προέκυψε από το πουθενά και πάνω στην οποία δεν έχουμε τον απόλυτο έλεγχό. Όπως συμβαίνει για παράδειγμα με το κουμπί που θα πατήσει ο Κιμ στα γνωστά ανέκδοτα της καταστροφής του κόσμου. Αυτή η βάση, ότι δηλαδή μπορεί να απειλούμαστε από πράγματα που δεν είναι στο χέρι μας αποτελεί από μόνη της μια παραδοχή που αλλάζει πάρα πολλά ως προς τη σχέση μας με τον κόσμο.

Η αυγή ενός νέου κόσμου

 

Παράλληλα όμως με την κατανόηση ότι οι αγορές δεν είναι το παν, νέα δεδομένα έρχονται να εμπλουτίσουν τις προβολές μας για το μέλλον. Mαζί και τους τρόπους που θα λειτουργεί ο αναβαθμισμένος εν τοις πράγμασι ρόλος του κράτους. Άλλωστε, τα δύο μοντέλα επιτυχούς αντιμετώπισης της πανδημίας (Κίνα και Νότιος Κορέα) βασίστηκαν σε πρακτικές ισχυρότατης κρατικής επιβολής και παρακολούθησης. Πρακτικές που σε οποιεσδήποτε άλλες συνθήκες θα φάνταζαν πλήρως αντιδημοκρατικές. Αντίστοιχα πολύ σκληρά μέτρα πάρθηκαν και στην Ευρώπη. Η απαγόρευση κυκλοφορίας θα φάνταζε κάτι αδιανόητο μόλις λίγες βδομάδες πριν.

 

Στην πιο σημαντική κρίση υγείας που ζούμε, οι πρακτικές αυτές εφαρμόστηκαν και μάλιστα ίσως και να έγιναν μοντέλα επιτυχημένης διαχείρισης της κρίσης. Η σύγκρουση μεταξύ του αν θα δοθεί η προτεραιότητα στην ασφάλεια ή στην ελευθερία των πολιτών λάνθανε κάτω από πολλές ιδεολογικές συγκρούσεις στον προ του κορονοϊού πλανήτη. Ιδίως στις δυτικές κοινωνίες. Τώρα η πιθανότητα αυτές οι πρακτικές να μονιμοποιηθούν έρχεται πιο ισχυρή από ποτέ. Αυτό δεν σημαίνει πάντως ότι επιτέλους έχουμε νικητή την ασφάλεια, όπως εκ πρώτης όψεως θα πίστευε κανείς. Πιο ακριβές θα ήταν να τονίσουμε ότι μέσα σε τέτοιες έκτακτες ανάγκες μετασχηματίζεται το ίδιο το ερώτημα. 

Ο Yuval Harari σε ένα πολύ σημαντικό κείμενό του στους Financial Times προειδοποιεί για τον κίνδυνο μιας νέας εποχής παρακολουθήσεων. Μιας εποχής που ήρθε για να μείνει και που τώρα είναι η ευκαιρία και η αφορμή, για να εγκαθιδρυθεί σε κοινωνίες που πριν από όλη αυτή την κρίση έμοιαζαν να την αρνούνται. Αν προχωρήσουμε με αυτή την υπόθεση εργασίας, οι πολίτες θα έχουν να επιλέξουν ανάμεσα στην ιδιωτικότητα και την υγεία. Πρέπει όμως από την αρχή να καταλάβουμε ότι το ίδιο αυτό ερώτημα είναι ένα ψευδοδίλημμα. Ακόμα και αν είναι δύσκολο σε αυτά τα γρήγορα βήματα που κάνει η ιστορία, ο καθένας να πάρει τη σταθερή θέση που απαιτείται για να εναντιωθεί. Πρέπει, λοιπόν, να είμαστε προετοιμασμένοι, όταν τελειώσει αυτή η μεταβατική περίοδος, να συγκρουστούμε ξανά γι’ αυτές τις ελευθερίες μας. Σε περίπτωση που αυτές τεθούν πράγματι υπό αμφισβήτηση.

Ο οικονομικός αντίκτυπος

 

Όλες οι συνθήκες που προαναφέραμε φυσικά και θα συνδεθούν με τον διεθνή ανταγωνισμό που πιθανότατα θα ενταθεί για το ποια από τις υπερδυνάμεις θα κυριαρχήσει στον μετά την πανδημία κόσμο. Η κατασκευή φαρμάκων και η βοήθεια των ισχυρών προς τους αδύναμους θα γίνει ένα νέο μέσο εγκαθίδρυσης σχέσεων επιρροής και εξάρτησης των δεύτερων από τους πρώτους. Το εμπόριο εμβολίων και φαρμάκων πιθανόν να ακολουθήσει την πορεία που έχει για τον γεωπολιτικό χάρτη η αγορά όπλων και οπλικών συστημάτων. Ο διεθνής ανταγωνισμός φυσικά και θα γιγαντώσει ακόμα περισσότερο τις πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες. Θα γιγαντώσει προφανώς και τον ανταγωνισμό μεταξύ τους.

Mαζί με αυτές και οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας. Με τον ‘πραγματικό’ κόσμο να βρίσκεται σε κρίση και σε συνθήκες μερικού ή ολικού lockdown, ο ψηφιακός κόσμος παίρνει ακόμα κρισιμότερο ρόλο στον πολιτισμό μας. Αν το καλοσκεφτούμε, εν πολλοίς η καθημερινότητα της καραντίνας μας βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην τεχνολογία. Η διασκέδασή μας, η επικοινωνίας μας, η ενημέρωση μας, το εμπόριο, η τηλεργασία. Όλα αυτά πέφτουν ως βάρος και μαζί ως όφελος στους τηλεπικοινωνιακούς και διαδικτυακούς κολοσσούς. H διαχείριση της βαρεμάρας μας ίσως και να είναι αυτή που θα ισχυροποιήσει ακόμα περισσότερο αυτούς τους κολοσσούς ως ρυθμιστικό παράγοντα του τρόπου που λειτουργεί ο κόσμος.

Πέραν αυτού όμως βλέπουμε ότι πολλές ηγεσίες -κυρίως στην Ευρώπη- παίρνουν οικονομικά μέτρα για την αντιμετώπιση του κορονοϊού που θα φάνταζαν και αυτά αδιανόητα ριζοσπαστικά. Μερικά από αυτά μάλιστα παίρνονται από συντηρητικές ή και (νεο)φιλελεύθερες κυβερνήσεις. Τα κράτη προτίθενται να ρίξουν στην αγορά δισεκατομμύρια ευρώ προκειμένου να καλύψουν όσο το δυνατόν περισσότερο το χρήμα που υπό συνθήκες lockdown λείπει από την αγορά. Πολιτικές που θεωρούνταν ιδεοληπτικές και επικίνδυνες εφαρμόζονται η μία μετά την άλλη. Η κρίση φαντάζει στην αρχή της χειρότερη από την αντίστοιχη του 2008. 

Σε αυτό το κλίμα και ο πρώην Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Μario Draghi που τονίζει τη σημασία που έχουν πολιτικές που θα αυξήσουν το δημόσιο χρέος παίρνοντας το βάρος από το ιδιωτικό. Αυτή κατά τον ίδιο είναι η κατάλληλη συνταγή για να μη χρονίσει αυτή η κρίση στην παγκόσμια οικονομία. Σε αυτή τη βάση, χθες είχαμε μια σύγκρουση μεταξύ Γερμανίας και Γαλλίας, Ιταλίας και Ισπανίας ως προς την έκδοση ενός κορονο-ομολόγου. Για πολλούς αναλυτές αυτή η σύγκρουση μπορεί να είναι πολύ κρίσιμη για το ίδιο το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η θέση μας στον νέο κόσμο

 

Βρεθήκαμε μπροστά σε μια τεράστια κρίση. Μέσα από αυτή την κρίση κατανοήσαμε καλύτερα όλα όσα θεωρούσαμε κανονικότητες. Καθιερωμένες σκέψεις και παραδόσεις θα αναπλαισιωθούν. Ας μην πάμε πολύ μακριά. Είναι πολύ ενδεικτικός ο τρόπος που η Ορθόδοξη Εκκλησία, ένας θεσμός με ρίζες που βυθίζονται πάρα πολύ βαθιά στο παρελθόν και στην κοινωνία μας, βρέθηκε σε μια πρωτοφανή αμηχανία μπροστά στο πώς θα λειτουργήσει σε συνθήκες πανδημικής κρίσης που αφορά μια εποχή στην οποία η ίδια έχει χάσει την ηγεμονική θέση που είχε σε άλλες αντίστοιχες κρίσεις του παρελθόντος. Το Άγιον Πάσχα θα εορταστεί με κλειστές τις εκκλησίες.

Η πανδημία του κορονοϊού είναι η πρώτη παγκόσμια κρίση χωρίς γεωγραφικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζει στο σύνολό της η ανθρωπότητα εδώ και πολλά χρόνια. Η πρώτη αντανακλαστική σχεδόν επιλογή των περισσότερων θεσμών παγκοσμίως ήταν πράγματι να θέσουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από οποιοδήποτε άλλο κόστος. Και αυτό, ακόμα και ήταν τελικά κάτι επιτακτικό, σίγουρα δεν ήταν κάτι δεδομένο. Οι κοινωνίες φαίνεται ευτυχώς να ακολουθούν αυτή την επιλογή της προστασίας της ανθρώπινης ζωής. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας σε όλες τις παρεμβάσεις του φαίνεται να στέκεται στο ύψος της περίστασης.

Δυστυχώς όμως οι ηγεμονικοί λόγοι που συνόδευσαν τις πολύ σωστές αυτές κρατικές αποφάσεις αφήνουν τα περιθώρια για μια πολύ εύθραυστη μεταπανδημική συνθήκη.Για έναν πολιτισμό όπως είναι ο δικός μας, η απώλεια της αίσθησης του απόλυτου ελέγχου επί του τι συμβαίνει αποτελεί μια υπαρξιακή κρίση. Όσο κοιτούσαμε ανήσυχοι για την απειλή μιας νέας παγκόσμιας σύρραξης ή μιας περιβαλλοντικής καταστροφής, η ιστορία μας προσπερνούσε μέσω ενός αόρατου σε εμάς εχθρού. Τώρα μοιάζουν αόρατα και τα αποτελέσματα του πολέμου του.

Η πρώτη και αντανακλαστική μας απάντηση ήταν εύκολη: επιλέξαμε τη ζωή. Τα επόμενα ερωτήματα δεν θα είναι τόσο εύκολα και σίγουρα δεν θα γίνεται να απαντηθούν αντανακλαστικά. Θα αφορούν το πώς θα είναι αυτή η ζωή που επιλέξαμε. Και στα ερωτήματά μας αυτά θα βρεθούμε σε έναν κόσμο ακόμα πιο περίπλοκο από αυτό που ξέραμε. Έναν κόσμο που θα διψά να του δώσουμε απαντήσεις.