Όρτσα τα πανιά!

Το κατάρτι και το πανί χρησιμοποιήθηκαν από τα αρχαιότατα χρόνια στα θαλάσσια σκάφη που κατασκεύασε ο άνθρωπος. Όμως μέχρι και τις αρχές του 15ου αιώνα μ.Χ. το βασικότερο μέσο πρόωσης ήταν το κουπί και όχι ο άνεμος. Οι ναυτικοί ιστορικοί δεν αναγνωρίζουν ούτε την αθηναϊκή τριήρη, αλλά ούτε και τη ρωμαϊκή γαλέρα ως ιστιοφόρα, αφού επρόκειτο για πλοία με βασική κινητήρια δύναμη τα κουπιά. Το ίδιο ισχύει και για τα σκάφη της βυζαντινής και της πρώιμης ενετικής περιόδου. Ο όρος ιστιοφόρο γεννήθηκε από τη στιγμή που τα πλοία μπόρεσαν να κινηθούν πλέοντας και με αντίθετο άνεμο.

Από τον 14ο και κυρίως τον 15ο αιώνα έκαναν την εμφάνισή τους τα πανιά λατίνια, με τα οποία εξελίχθηκαν οι ενετικές γαλέρες, ενώ στην Ολλανδία, την Ισπανία και την Πορτογαλία κατασκευάστηκαν τα πρώτα αργοκίνητα ιστιοφόρα σκάφη, οι καράκες, τα γαλιόνια και οι καραβέλες, που χρησιμοποιήθηκαν για τις μεγάλες εξερευνήσεις. Ο μεγαλύτερος σταθμός για την εξέλιξη και τελειοποίηση των ιστιοφόρων υπήρξε η ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, που έφερε πραγματική επανάσταση όχι μόνο στη ναυπηγική τέχνη, αλλά και στις τακτικές της πλεύσης, αφού επέβαλλε τα συγκεκριμένα σκάφη ως το βασικότερο πολεμικό πλοίο γραμμής.

Με το πέρασμα των χρόνων, τα ιστιοφόρα τελειοποιήθηκαν με την προσθήκη νέων εξαρτημάτων, όπως το πηδάλιο, η άγκυρα, η πυξίδα, η αλυσιδωτή θωράκιση, τα πολλαπλά καταστρώματα κλπ. Συνήθως χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες ανάλογα με τη χρήση τους: τα πολεμικά, τα εμπορικά και τα πειρατικά. Όμως η σωστότερη διάκρισή τους έχει να κάνει με τον αριθμό των καταρτιών που διαθέτουν. Μονάρμπουρα με ένα κατάρτι, δικάταρτα με δυο, τρικάταρτα με τρία και πολυάρμπουρα (με 4 έως και 7 κατάρτια για υπερπόντια κυρίως ναυσιπλοΐα).

Στο μικρό μας αφιέρωμα θα δούμε την ιστορία και την ταυτότητα 11 διάσημων ιστιοφόρων που καλύπτουν μια περίοδο 450 περίπου χρόνων: από τα τέλη του 15ου αιώνα και τα πλοία των ανακαλύψεων, μέχρι και τις αρχές του 20ου, όταν η εμφάνιση του ατμού σήμανε την αρχή του τέλους της κυριαρχίας του ανέμου στην παγκόσμια ναυσιπλοΐα. Βίρα τις άγκυρες λοιπόν, όρτσα τα πανιά και καλό κατευόδιο!

 

1. SANTA MARIA

• Χώρα προέλευσης: Ισπανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1480
• Μήκος: 29.6 μέτρα
• Πλάτος: 8 μέτρα
• Τονάζ: 110 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια, 4 κανόνια των 90 mm
• Πλήρωμα: 40
• Κύριες διαδρομές: Ισπανικά παράλια, Ατλαντικός ωκεανός

Αντίγραφο μινιατούρα της Santa Maria

Η Santa Maria (de la Inmaculada Concepcion) ήταν το μεγαλύτερο από τα τρία πλοία με τα οποία ξεκίνησε το 1492 ο Κολόμβος το παρθενικό του ταξίδι προς τη Δύση με στόχο να φτάσει στην Ινδία. Λανθασμένα θεωρείται καραβέλα, αφού ανήκε στην κατηγορία των carracas, εμπορικών πλοίων που πρωτοκατασκευάστηκαν στην Ολλανδία στα μέσα του 15ου αιώνα. Ναυπηγήθηκε στο Puerto de Santa Maria της Ισπανίας και ήταν ιδιοκτησία του Juan de la Cosa, θαλασσοπόρου και χαρτογράφου που ακολούθησε τον Κολόμβο στα δυο πρώτα του ταξίδια. Στις 25 Δεκεμβρίου του 1492, η Santa Maria εξόκελλε στη βορειοανατολική ακτή της σημερινής Δομινικανής Δημοκρατίας. Δεν μπόρεσε να επισκευαστεί και έτσι η ξυλεία της χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή ενός φρουρίου που ονομάστηκε «Fuerte Navidad».

 

2. LA NIÑA

• Χώρα προέλευσης: Ισπανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1487-1490
• Μήκος: 18.3 μέτρα
• Πλάτος: 5.5 μέτρα
• Τονάζ: 75 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια
• Πλήρωμα: 24
• Κύριες διαδρομές: Ισπανικά παράλια, Ατλαντικός ωκεανός

Αντίγραφο της Niña στη θάλασσα του Γιβραλτάρ

Η μία από τις δυο καραβέλες (η άλλη ήταν η Pinta) που συνόδευσαν την Santa Maria και τον Κολόμβο στο ταξίδι προς τον Νέο Κόσμο. Ναυπηγήθηκε στο ξακουστό καρνάγιο του Puerto de la Ribera στην Huelva της Ισπανίας, ονομάστηκε Santa Clara, αλλά έμεινε γνωστή ως La Niña, λόγω του επίθετου των ιδιοκτητών της, των αδελφών Niño. Μετά το ναυάγιο της Santa Maria, η Niña έγινε η ναυαρχίδα του Κολόμβου, επιστρέφοντας στην αμερικανική ήπειρο και στη δεύτερη αποστολή του Ιταλού θαλασσοπόρου, όταν και ανακαλύφθηκαν η Τζαμάικα και η Κούβα. Η θρυλική καραβέλα συνέχισε να πραγματοποιεί υπερατλαντικά ταξίδια μέχρι και το 1508, όταν χάθηκαν τα ίχνη της.

 

3. SAO GABRIEL

• Χώρα προέλευσης: Πορτογαλία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1497
• Μήκος: 21.3 μέτρα
• Πλάτος: 7 μέτρα
• Τονάζ: 100 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια, 20 κανόνια
• Πλήρωμα: 90
• Κύριες διαδρομές: Ακτές της Αφρικής, Ινδικός ωκεανός

Αντίγραφο του Sao Gabriel σε θεματικό πάρκο της Πορτογαλίας

Ο «Άγιος Γαβριήλ» ήταν η ναυαρχίδα του μικρού στόλου (συνολικά πέντε πλοία) που ξεκίνησε στις 8 Ιουνίου του 1497 από τη Λισσαβώνα της Πορτογαλίας για να ανακαλύψει ένα εναλλακτικό δρομολόγιο προς τις Ινδίες, περνώντας το Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας στο νότιο άκρο της αφρικανικής ηπείρου. Ο ευγενής Βάσκο ντε Γκάμα, αρχηγός της αποστολής, κατάφερε να κάνει τον στόχο πραγματικότητα και να αλλάξει τα δεδομένα της παγκόσμιας ναυσιπλοΐας αλλά και του εμπορίου, ολοκληρώνοντας το ταξίδι του τον Ιούλιο του 1499, όταν επέστρεψε στη Λισσαβώνα, όπου έγινε δεκτός με τιμές ήρωα. Το τρικάταρτο Sao Gabriel έφτασε ξανά μέχρι την Ινδία (1502) μαζί με τον Βάσκο ντε Γκάμα, από εκείνο το σημείο όμως και μετά αγνοείται η τύχη του.

 

4. VICTORIA

• Χώρα προέλευσης: Ισπανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1519
• Μήκος: άγνωστο
• Πλάτος: άγνωστο
• Τονάζ: 85 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια
• Πλήρωμα: 60
• Κύριες διαδρομές: Γύρος του κόσμου εν πλω

Αντίγραφο της Victoria σε λιμάνι της Ιαπωνίας

Η Victoria, μια μικρή ισπανική carraca, είχε την τιμή να είναι το πρώτο καράβι στην ιστορία που ολοκλήρωσε τον γύρο του κόσμου εν πλω. Η Victoria ήταν ένα από τα πέντε πλοία με τα οποία ξεκίνησε ο Πορτογάλος εξερευνητής Μαγγελάνος (Fernando de Magallanes) στις 20 Σεπτεμβρίου του 1519 από το Sanlucar de Barameda (στην εκβολή του ποταμού Γουαδαλκιβίρ) για να καταφέρει αυτό που δεν είχε μπορέσει ο Κολόμβος: να βρει ένα δρομολόγιο για την Ινδία πλέοντας προς τη Δύση. Στις 28 Σεπτεμβρίου η Victoria πέρασε από το νοτιότερο άκρο της Αμερικανικής ηπείρου (σήμερα είναι γνωστό ως Πορθμός του Μαγγελάνου), διέσχισε ολόκληρο τον Ειρηνικό ωκεανό και μέσω του Ινδικού ωκεανού επέστρεψε τρία χρόνια αργότερα στην Ισπανία (το μοναδικό από τα αρχικά πέντε πλοία) χωρίς τον Μαγγελάνο, ο οποίος είχε δολοφονηθεί στις 27 Απριλίου του 1521 από ιθαγενείς στις Φιλιππίνες. Η Victoria βυθίστηκε λίγα χρόνια αργότερα στη διάρκεια ενός ταξιδιού στον Ατλαντικό.

 

5. VICTORY

• Χώρα προέλευσης: Μεγάλη Βρετανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1765
• Μήκος: 69.3 μέτρα
• Πλάτος: 15.8 μέτρα
• Τονάζ: 2142 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια, 104 κανόνια
• Πλήρωμα: 850

Το HMS Victory αραγμένο στο Portsmouth της Αγγλίας

Η θρυλική ναυαρχίδα του λόρδου Nelson στην ναυμαχία του Trafalgar, είναι το πλοίο με τη μεγαλύτερη διάρκεια υπηρεσίας στην παγκόσμια ιστορία του πολεμικού ναυτικού. Κατασκευάστηκε το 1765 από 6000 βελανιδιές και από το 1778 ξεκίνησε την πολεμική του δράση. Πήρε μέρος σε πολλές ναυμαχίες, όμως η κορύφωση ήρθε το 1805 στο Τραφάλγαρ του Κάντιθ στην Ισπανία, εκεί όπου ο αγγλικός στόλος διέλυσε τον ισπανογαλλικό συνασπισμό. Ο ναύαρχος Νέλσον σκοτώθηκε στη διάρκεια της μάχης και το σώμα του μεταφέρθηκε πάνω στο Victory πίσω στην Αγγλία. Η πολεμική μηχανή με τα 104 κανόνια και τους εκατοντάδες οπλισμένους άντρες συνέχισε τη δράση της μέχρι το 1812, όταν και αποσύρθηκε. Σήμερα είναι πλωτό μουσείο και διατηρεί μόνιμο πλήρωμα και πλοίαρχο. Βρίσκεται στο Portsmouth της Αγγλίας σε ειδικά κατασκευασμένη αποβάθρα.

 

6. RESOLUTION

• Χώρα προέλευσης: Μεγάλη Βρετανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1770
• Μήκος: 33.7 μέτρα
• Πλάτος: 9.2 μέτρα
• Τονάζ: 461 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια
• Πλήρωμα: 110
• Κύριες διαδρομές: Νότιες θάλασσες και Ανταρκτική, Ειρηνικός ωκεανός

Το Resolution από πίνακα της εποχής

Κατασκευασμένο στο Yorkshire της Αγγλίας, το Resolution μαζί με το δίδυμό του Adventure, στάλθηκαν το 1772 με αρχηγό της αποστολής τον πλοίαρχο James Cook για να ανακαλύψουν αν υπάρχει κάποια ήπειρος στις θάλασσες του Νότου. Από τις 13 Ιουλίου του 1772 μέχρι τις 29 Ιουλίου του 1775, το Resolution ταξίδεψε σε όλες τις θάλασσες που εκτείνονται κάτω από την Αφρική, την Αυστραλία, τη Νότιο Αμερική και την Ανταρκτική, περνώντας δυο φορές τον Νότιο Πολικό Κύκλο και φτάνοντας στο νοτιότερο σημείο που είχε ποτέ βρεθεί άνθρωπος μέχρι τότε. Ένα χρόνο αργότερα, το 1776, το Resolution ξεκίνησε για ένα ακόμα ταξίδι, αυτή τη φορά στον Ειρηνικό ωκεανό, όπου ιθαγενείς της Χαβάη σκότωσαν τον Κουκ. Το 1782 το Resolution κατελήφθη από γαλλικά πολεμικά πλοία στον Ινδικό ωκεανό και χάθηκαν τα ίχνη του.   

 

7. BOUNTY

• Χώρα προέλευσης: Μεγάλη Βρετανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1784
• Μήκος: 27.7 μέτρα
• Πλάτος: 7.4 μέτρα
• Τονάζ: 220 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια, 4 κανόνια
• Πλήρωμα: 45
• Κύριες διαδρομές: Νότιος Ειρηνικός, Καραϊβική

Αντίγραφο του Bounty, ειδικά κατασκευασμένο για την ομώνυμη ταινία του 1984, όπου πρωταγωνιστούσαν ο Mel Gibson και ο Anthony Hopkins

Το Bounty κατασκευάστηκε το 1784 στο Hull της Αγγλίας και τρία χρόνια αργότερα αγοράστηκε από το Ναυαρχείο. Η πρώτη αποστολή του πλοίου ήταν απλή. Έπρεπε να ταξιδέψει στην Ταϊτή, να φορτώσει αρτόκαρπους και στη συνέχεια να τους μεταφέρει στην Καραϊβική για να τραφούν εύκολα και φτηνά οι σκλάβοι. Ο πλοίαρχος William Bligh γέμισε τα αμπάρια του με το φορτίο και ξεκίνησε για τον τελικό του προορισμό, όταν στις 28 Απριλίου του 1789 το πλήρωμα με αρχηγό τον Fletcher Christian στασίασε και κατέλαβε το πλοίο. Ο Bligh και μερικοί πιστοί του ναυτικοί αφέθηκαν στον ωκεανό μέσα σε μια βάρκα. Οι στασιαστές έφτασαν μέχρι το νησί Pitcairn στον Ειρηνικό και εκεί στις 23 Ιανουαρίου του 1790 έβαλαν φωτιά στο Bounty και το έκαψαν. Αν δεν την έχετε δει, η ομώνυμη ταινία του 1962 με τον Marlon Brando στον ρόλο του Fletcher Christian είναι αριστούργημα.

 

8. EREBUS

• Χώρα προέλευσης: Μεγάλη Βρετανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1826
• Μήκος: 32 μέτρα
• Πλάτος: 8.7 μέτρα
• Τονάζ: 378 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια, βοηθητική ατμομηχανή, 2 όλμοι
• Πλήρωμα: 67
• Κύριες διαδρομές: Ανταρκτική, Αρκτική

To Erebus και το Terror από γκραβούρα της εποχής

Το Erebus κατασκευάστηκε στην Ουαλία το 1826 και λίγα χρόνια αργότερα, με τις απαραίτητες μετατροπές, έγινε ειδικό εξερευνητικό πλοίο για τις πολικές θάλασσες. Στις 30 Σεπτεμβρίου του 1839, μαζί με το δίδυμο Terror, ξεκίνησαν για μια επιστημονική αποστολή στην Ανταρκτική με στόχο να μελετηθεί το μαγνητικό πεδίο της Γης και να βρεθεί η ακριβής θέση του Νότιου Πόλου. Ο πλοίαρχος James Clark Ross πέρασε μέσα από ατελείωτα χιλιόμετρα πάγου, φτάνοντας τελικά στη θάλασσα που σήμερα φέρει το όνομά του και στη συνέχεια έφτασε στην Ανταρκτική. Ύστερα από μια τετραετία γεμάτη κινδύνους μέσα σε πολικές θύελλες και παγόβουνα, το Erebus επέστρεψε τον Σεπτέμβριο του 1843 στην Αγγλία. Το 1844 έγινε νέα μετατροπή και στα δυο καράβια με την προσθήκη βοηθητικών ατμομηχανών και αμέσως μετά, τον Αύγουστο του 1845, το Erebus με το Terror αναχώρησαν για τον Βόρειο Αρκτικό Κύκλο αυτή τη φορά, με αποστολή να κάνουν μαγνητικές μετρήσεις στον Αρκτικό Καναδά και να πλεύσουν για πρώτη φορά κατά μήκος του Βορειοδυτικού περάσματος. Κανείς δεν ξαναείδε τα δυο πλοία. Αφού παγιδεύτηκαν στους πάγους, οι 130 άντρες των πληρωμάτων τα εγκατέλειψαν και πέθαναν όλοι προσπαθώντας να σωθούν.

 

9. CUTTY SARK

• Χώρα προέλευσης: Μεγάλη Βρετανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1869
• Μήκος: 64.8 μέτρα
• Πλάτος: 11 μέτρα
• Τονάζ: 978 τόνοι
• Εξοπλισμός: 3 κατάρτια
• Πλήρωμα: 70
• Κύριες διαδρομές: Κίνα – Λονδίνο, Λονδίνο – Αυστραλία – Λονδίνο

Το Cutty Sark στην αποβάθρα του Greenwich στο Λονδίνο

Το Cutty Sark ναυπηγήθηκε το 1869 στην Σκωτία και ανήκει στην κατηγορία των clippers (τα πιο γρήγορα ιστιοφόρα πλοία). Ήταν το τελευταίο εμπορικό clipper που κατασκευάστηκε ποτέ και μόνο ένα από τα τρία συνολικά του 19ου αιώνα που σώζονται μέχρι σήμερα. Χρησιμοποιήθηκε αρχικά στο δρομολόγιο Λονδίνο – Κίνα για τη μεταφορά τσαγιού, κάνοντας τον καλύτερο χρόνο του στο δεύτερο ταξίδι, όταν χρειάστηκε 107 ημέρες για να πάει μέχρι τη Σαγκάη και να επιστρέψει στην Αγγλία. Στη συνέχεια (και μετά το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ) χρησιμοποιήθηκε στο δρομολόγιο Λονδίνο – Αυστραλία, μεταφέροντας κυρίως μαλλί, ενώ το 1895 πουλήθηκε σε έναν Πορτογάλο εφοπλιστή αλλάζοντας όνομα (Ferreira). Το 1922 αγοράστηκε από τον πλοίαρχο Wilfred Dowman, ο οποίος αποκατέστησε την αρχική του μορφή και το χρησιμοποίησε ως εκπαιδευτικό σκάφος. Από το 1954 βρίσκεται μόνιμα σε ειδικά κατασκευασμένη αποβάθρα στο Greenwich του Λονδίνου και είναι πλωτό μουσείο. Το όνομα του πλοίου προέρχεται από το ποίημα του Robert Burns, «Tam Ο’Shanter» και πρόκειται για το παρατσούκλι της Nannie Dee (φανταστικού χαρακτήρα του έργου).

 

10. THOMAS W. LAWSON

• Χώρα προέλευσης: ΗΠΑ
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1902
• Μήκος: 117.3 μέτρα
• Πλάτος: 15.2 μέτρα
• Τονάζ: 5218 τόνοι
• Εξοπλισμός: 7 κατάρτια
• Πλήρωμα: 16
• Κύριες διαδρομές: Ακτές των ΗΠΑ, Ατλαντικός

Το Thomas W. Lawson στο παρθενικό του ταξίδι το 1902

Το Thomas W. Lawson ήταν η μεγαλύτερη γολέτα (σκούνα) που ναυπηγήθηκε ποτέ. Διέθετε 7 κατάρτια ύψους 58 μέτρων το καθένα και κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από ατσάλι σε ναυπηγείο της Μασαχουσέτης. Αρχικά μετέφερε κάρβουνο, όμως πολύ σύντομα μετατράπηκε σε πετρελαιοφόρο κάνοντας δρομολόγια μεταξύ των ακτών των ΗΠΑ και του κόλπου του Μεξικού. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του Βοστονέζου επιχειρηματία και συγγραφέα Thomas W. Lawson. Η φόρτωση και εκφόρτωση γινόταν αποκλειστικά από δυο τεράστια βαρούλκα (ένα στην πλώρη και ένα στην πρύμη) που ήταν συνδεδεμένα με πολλαπλούς μηχανισμούς με όλες τις μπουκαπόρτες. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να χρειάζονται μόνο 16 άντρες πληρώματος. Πέντε μόλις χρόνια μετά το παρθενικό του ταξίδι, την Παρασκευή 13 Δεκεμβρίου του 1907, το Thomas W. Lawson βυθίστηκε έξω από τα νησιά Scilly (ανοιχτά της Κορνουάλλης στην Αγγλία) παρασυρμένο από θυελλώδεις άνεμους. Σώθηκαν μόνο ο πλοίαρχος και ένας ναύτης.

 

10+1. GREAT EASTERN

• Χώρα προέλευσης: Μεγάλη Βρετανία
• Χρονολογία ναυπήγησης: 1858
• Μήκος: 210 μέτρα
• Πλάτος: 25.3 μέτρα
• Τονάζ: 18915 τόνοι
• Εξοπλισμός: 6 κατάρτια, 5 ατμομηχανές συνολικής ισχύος 8000 ίππων
• Πλήρωμα: 418
• Επιβάτες: 4000
• Κύριες διαδρομές: ΗΠΑ – Ευρώπη, Ινδικός ωκεανός

Το Great Eastern από γκραβούρα της εποχής

Το Great Eastern, το πλοίο που ενέπνευσε τον Ανδρέα Εμπειρίκο να γράψει τον «Μεγάλο Ανατολικό», δεν ήταν ακριβώς ιστιοφόρο. Όμως το συμπεριλαμβάνουμε στο κείμενο, σαν χαρακτηριστικό δείγμα μιας εποχής (μέσα 18ου αιώνα μέχρι αρχές 19ου) που συνδύασε τα πανιά και τις μηχανές. Όταν ναυπηγήθηκε το 1858 στο Millwall του Λονδίνου, ήταν σχεδόν πέντε φορές μεγαλύτερο από οποιοδήποτε άλλο πλοίο στον κόσμο και μπορούσε να μεταφέρει 4000 επιβάτες κάνοντας τον περίπλου της Γης χωρίς να χρειαστεί ανεφοδιασμό! Τα 210 μέτρα του μήκους του αποτέλεσαν παγκόσμιο ρεκόρ για 41 ολόκληρα χρόνια. Πολύ μπροστά από την εποχή του, το Great Eastern αποδείχτηκε μια εμπορική αποτυχία. Διέθετε ελάχιστη ισχύ και παρά το μέγεθός του, είχε προβλήματα ισορροπίας. Μπορούσε να δέσει σε ελάχιστα λιμάνια και το μανουβράρισμά του ήταν πολύ δύσκολο. Πρόλαβε να κάνει δέκα δρομολόγια στην υπερατλαντική γραμμή πριν αποσυρθεί οριστικά. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε για την τοποθέτηση υποβρύχιων καλωδίων στον Ατλαντικό και τον Ινδικό ωκεανό, περνώντας το πρώτο υπερατλαντικό τηλεγραφικό καλώδιο το 1866. Το 1886 κατέληξε στο λιμάνι του Λίβερπουλ, όπου λειτούργησε ως πλωτό κέντρο διασκέδασης μέχρι το 1889, όταν και πουλήθηκε για παλιοσίδερα.

 

Βίντεο: Αντίγραφα από τις καραβέλες του Κολόμβου, Πίντα και Νίνια, στην Πενσακόλα της Φλοριδα στις ΗΠΑ.

Βίντεο: Ξενάγηση στο HMS Victory