Homo Digitalis: Η οργάνωση που μάχεται για τα ψηφιακά σου δικαιώματα

«Παρατηρήσαμε μία πολύ μεγάλη στροφή σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και ΟΗΕ αναφορικά με τη ρύθμιση του ψηφιακού περιβάλλοντος» θυμάται ο Κωνσταντίνος Κακαβούλης, δικηγόρος και ταμίας της ΜΚΟ, που λίγο καιρό πριν ζούσε ακόμα στην Ελβετία, για να συνεχίσει: «Κάπου εκεί, γνωρίσαμε ανθρώπους που εργάζονται σε οργανώσεις ψηφιακών δικαιωμάτων του εξωτερικού – οργανώσεις οι οποίες υπάρχουν εδώ και περίπου 20 χρόνια σε άλλες χώρες, απολαμβάνοντας πολύ μεγάλο κύρος».

Κάπως έτσι, έξι νεαροί Έλληνες δικηγόροι και φίλοι ένωσαν τις δυνάμεις τους ως συνιδρυτές της Homo Digitalis το 2018 για να συμπληρώσουν το κενό. Σπούδασαν όλοι στη Νομική Αθήνας, ακολούθησαν όμως διαφορετικούς κλάδους, βρέθηκαν να κάνουν μεταπτυχιακά σε απομακρυσμένες πόλεις της Ευρώπης, έπιασαν δουλειές. Η απόσταση τους χώριζε. Τα digital rights ήταν η αφορμή να βρεθούν ξανά. Και για κάποιους από αυτούς η αιτία επιστροφής στα πάτρια εδάφη.

«Υπάρχει μεγάλη ανάγκη προστασίας  των ψηφιακών δικαιωμάτων, μία ανάγκη που θα μεγαλώνει ακόμη περισσότερο καθώς η τεχνολογία θα αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς» σημειώνει ο 30χρονος Kωνσταντίνος Κακαβούλης στη συνομιλία μας στο Skype. Ο τόνος του είναι ιδιαίτερα ήρεμος χωρίς ίχνος έπαρσης. Νιώθει την ανάγκη να εξηγήσει πράγματα που ίσως είναι αυτονόητα σε εκείνον. Σίγουρα, στα τρία χρόνια ύπαρξης της Homo Digitalis έχει βρεθεί αντιμέτωπος πολλές φορές με τη δυσπιστία. «Δεν υπάρχει κανένας έμισθος. Όχι, απλά δεν παίρνουμε χρήματα, αντίθετα βάζουμε λεφτά (για αναγκαία ταξίδια εντός και εκτός Ελλάδας) και πολύ προσωπικό χρόνο».

Υπόθεση Palantir

«Όταν τόσα πολλά δεδομένα, όπως τα περιγράφει η σύμβαση, δίνονται σε μία ιδιωτική εταιρεία σαν την Palantir, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για ποιον σκοπό μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια» αναφέρει ο Στέφανος Βιτωράτος, δικηγόρος και αντιπρόεδρος της οργάνωσης, σχετικά με ένα σοβαρό ζήτημα ψηφιακών δικαιωμάτων που προέκυψε πρόσφατα.

Η αμερικανική εταιρεία Palantir που ήρθε σε συμφωνία με την ελληνική κυβέρνηση είναι πρωτοπόρα στον τομέα των big data. Την ίδια, όμως, στιγμή έχει απασχολήσει ξανά και ξανά την παγκόσμια κοινή γνώμη με αρνητικές αφορμές: Καταπάτηση πνευματικών δικαιωμάτων, μηνύσεις για διακρίσεις ρατσιστικού χαρακτήρα, αλγόριθμοι που διασπείρουν ψευδείς ειδήσεις, ερωτήσεις στο βρετανικό κοινοβούλιο αναφορικά με το Cambridge Analytica.

«Η συνεργασία της ελληνικής κυβέρνησης με την εταιρεία χρονολογείται από την αρχή της πανδημίας. Παρ’ όλα αυτά, πληροφορηθήκαμε για αυτήν –όχι από επίσημα ελληνικά χείλη- μόλις στις αρχές του περασμένου Δεκεμβρίου, ενώ το συμφωνητικό δόθηκε στη δημοσιότητα στις 19 Ιανουαρίου του 2021» αναφέρει η Homo Digitalis.

«Η συμφωνία αφορά στην παραχώρηση χρήσης λογισμικού, το οποίο καθιστά δυνατή την οπτικοποίηση σε πραγματικό χρόνο των δεδομένων. Των data, δηλαδή, που απαιτούνται για την αξιολόγηση της κατάστασης της πανδημίας, έτσι ώστε να μπορεί η Επιτροπή Λοιμωξιολόγων να προχωρά σε εισηγήσεις. Στο λογισμικό αυτό μεταφορτώθηκαν -σύμφωνα με τα λεγόμενα του Υπουργείου- είτε ανοικτά δεδομένα αρμοδίων φορέων είτε ανώνυμα στατιστικά και δημογραφικά δεδομένα από τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας και τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας».

Τι έκανε όμως η Homo Digitalis για αυτό; «Όπως προκύπτει από το παράρτημα της σύμβασης, όμως, λαμβάνει χώρα επεξεργασία προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο της παροχής υπηρεσιών της Palantir προς το ελληνικό κράτος. Επί της ουσίας, επεξεργάζονται πληροφορίες που αφορούν ασθενείς και συγκεκριμένα: ηλικία, φύλο, νομό, δήμο και κατάσταση του ασθενούς. Το υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, δεδομένης της μεγάλης κλίμακας επεξεργασίας, υποχρεούταν βάσει του GDPR να προβεί σε εκτίμηση των επιπτώσεων όσον αφορά την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Κάτι που δεν το έπραξε και έτσι η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα κινήθηκε –μετά και από αίτημα της Homo Digitalis- για την εξέταση της συμφωνίας στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της».

Τελικά, θα πρέπει η Υπόθεση Palantir να θεωρείται παρελθόν ή όχι; «Πρέπει να επισημάνουμε ότι μας ανησυχεί το γεγονός ότι η συμφωνία με μια εταιρεία γνωστή για τον αμφιλεγόμενο ηθικό της κώδικα, έμεινε κρυφή για τόσο διάστημα και τελικά δόθηκε στη δημοσιότητα ένα κείμενο ελάχιστων σελίδων. Σύμφωνα με το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, η συμφωνία δεν αναρτήθηκε στη Διαύγεια καθώς δεν παρήγαγε οποιαδήποτε διοικητική ή οικονομική επιβάρυνση για το ελληνικό δημόσιο. Αξίζει, όμως, να επισημάνουμε ότι και οι αποδοχές δωρεών δημοσιεύονται στη Διαύγεια όπως ο νόμος ορίζει. Αναμένουμε, λοιπόν, τα νεότερα επεισόδια».

Οι τρεις πυλώνες

Αν είχαμε καλύτερη αντίληψη του τι μπορεί να σημαίνει μία συμφωνία με την Palantir, ίσως τότε οι αντιδράσεις να ήταν πιο μεγάλες. Δυστυχώς, όμως, βρισκόμαστε πίσω ως χώρα στον τομέα των ψηφιακών δικαιωμάτων. «Η δράση μας βασίζεται σε τρεις βασικούς πυλώνες: την ευαισθητοποίηση, την ενημέρωση και τον ενεργό ακτιβισμό» τονίζει ο 30χρονος Στέφανος Βιτωράτος για το έργο που επιτελεί η Homo Digitalis.

Εδώ και περίπου τρία χρόνια, η MKO που μάχεται για τα ψηφιακά δικαιώματα των Ελλήνων πολιτών, έχει διοργανώσει εκδηλώσεις για την ευαισθητοποίση του κοινού (όπως events στην Τεχνόπολη με τη συμμετοχή του Active Citizens Fund), έχει βρεθεί σε γυμνάσια και λύκεια με σκοπό να ενημερώσει τους μαθητές, ενώ σε πιο ακτιβιστικό πλαίσιο έχει στο ενεργητικό της υποθέσεις όπως αυτήν της Palantir ή και δράσεις που αφορούν την Ελληνική Αστυνομία (κράτηση βιομετρικών δεδομένων, ορθή χρήση drones).

«Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε το εξής: Είμαστε φίλοι της τεχνολογίας και υπέρμαχοι της χρήσης της. Θεωρούμε ότι μπορεί να βοηθήσει σημαντικά σε ζητήματα όπως η εγκληματικότητα και η πανδημία. Απλά η χρήση αυτή οφείλει να πραγματοποείται με τρόπο που σέβεται τα κατοχυρωμένα δικαιώματα των πολιτών» μου λέει ο Kωνσταντίνος Κακαβούλης από τη δεξί παράθυρο του Skype, για να συμπληρώσει ο Στέφανος Βιτωράτος από το αριστερό: «Προφανώς, δεν αντιτασσόμαστε στη χρήση του 13033. Απλά, υπάρχουν χτυπητά και σημαντικά κενά στην πολιτική του απορρήτου του. Όπως για παράδειγμα για πόσο διάστημα κρατούνται τα μηνύματα που στέλνουμε ή το ποιος μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτα. Είναι μόνο η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, κάποιος άλλος δημοσιος φορέας ή ακόμα και κάποια ιδιωτική εταιρεία;».

Cookies, accept all και ύποπτα apps

Στη διάρκεια της συζήτησής μας, έπιασα τον εαυτό μου να σκεφτέται κατώ πόσο ή όχι προσέχω τα δικά μου ψηφιακά δικαιώματα. Πότε ήταν η τελευταία φορά που δεν πάτησα βιαστικά “accept all cookies” σε ένα site; Κατά την άποψη της Homo Digitalis, έχουμε κάνει κάποια βήματα προόδου ως κοινωνία και πλέον αντιλαμβανόμαστε ότι στο ίντερνετ αναπτύσσονται σχέσεις οι οποίες χρήζουν –τουλάχιστον- προσοχής. «Παρόλ’ αυτά, υπάρχει αρκετή απόσταση ακόμα που θα πρέπει να διανύσουμε» σημειώνουν κρούωντας ένα μικρό καμπανάκι προσοχής.

Με ποιον άλλο τρόπο δραστηριοποιείται η Homo Digitalis στο αχανές σύμπαν του διαδίκτου; «Είμαστε χαρούμενοι που φέραμε στην Ελλάδα την πλατφόρμα My Data Done Right. Εκεί, ο καθένας μπορεί μέσα από πέντε πολύ απλά κλικ να ζητήσει από 200 εταιρείες τα κατοχυρωμένα δικαιώματά του» αναφέρει ο Κώστας Κακαβούλης. Υπάρχει άραγε κάποιος εύκολος τρόπος για να τσεκάρουμε τι κάνουν όλα αυτά τα apps στο κινητό; «Η εφαρμογή CAP-A που αναπτύχθηκε από το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας της Κρήτης έχει τη δυνατότητα να “σκανάρει” 10 χιλιάδες εφαρμογές και να βαθμολογεί τα apps ανάλογα με το αν σέβονται η όχι την ιδιωτικότητα». Καθόλου άσχημα, δηλαδή.

Η παντοκρατορία των big tech κολοσσών

Όσο η τεχνολογία προχωρά με διαστημικούς ρυθμούς, τόσο η συζήτηση γύρω από την παντοδυναμία των μεγάλων εταιρειών τεχνολογίας εντείνεται. Ένα απλό παράδειγμα είναι το πρόσφατο ντοκιμαντέρ του Netflix με τίτλο Social Dilemma. Πού τελειώνει η δικιά μας ελευθερία και πού ξεκινούν οι υπερεξουσίες των big tech κολοσσών; «Οι αλγόριθμοι μπορούν πλέον να λαμβάνουν σημαντικές αποφάσεις – και μάλιστα μέσα από αυτοματοποιημένες διαδικασίες. Αυτό δεν είναι προβληματικό επί της αρχής. Το πρόβλημα ξεκινά από τη στιγμή που κάνουν διακρίσεις ή έχουν προκατάληψη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, γεγονός που μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις σε μεμονωμένα άτομα ή και σε ολόκληρη την κοινωνία» απαντά η Homo Digitalis όσον αφορά τους περιβόητους αλγόριθμους.

Άραγε, εταιρείες όπως η Google και το Facebook εξετάζουν το ενδοχόμενο μίας λειτουργίας που βασίζεται σε πιο ορθή λογική; «Όντως, έχουν υπάρξει πρωτοβουλίες από τις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας που προάγουν την “υπεύθυνη” τεχνητή νοημοσύνη. Κάποιες από αυτές έχουν δεχθεί επικρίσεις, άλλες φαίνεται να έχουν πιο καλή βάση. Αυτό που πρέπει όμως να έχουμε στο μυαλό μας είναι το γεγονός πως οι αλγόριθμοι αναπτύσσονται από τον ίδιο τον άνθρωπο. Έτσι, κουβαλούν τις ίδιες προκαταλήψεις και αντανακλούν τις αντιλήψεις του δημιουργού τους».

Τα αυτοματοποιημένα δημιουργήματα μεταφέρουν τις κοινωνικές μας παθογένειες. Πώς, λοιπόν, μπορούμε να προστατεύσουμε τις ελευθερίας μας; «Δε θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε την παραδοχή που αναφέραμε πιο πριν. Η κοινωνία πρέπει πάντα να απαιτεί οι σημαντικές αποφάσεις να είναι δίκαιες, φιλικές προς την ιδιωτικότητα και να λαμβάνονται με διαφανείς διαδικασίες, ακόμη και όταν είναι πλήρως αυτοματοποιημένες».

Η δημοκρατία στην εποχή των social media

Πριν λίγες μέρες, οι πραξικοπηματίες στρατιωτικοί της Μιανμάρ κατέβασαν το Facebook στην ασιατική χώρα, κόβοντας σχεδόν κάθε επικοινωνία των κατοίκων με τον έξω κόσμο. Αντίστοιχα, στη Νοτιοανατολική Ασία έχουν προκληθεί φυλετικές ταραχές με δεκάδες νεκρούς εξαιτίας fake news που διακινηθηκαν στα κοινωνικά δίκτυα.

Αργά ή γρήγορα, δεν είναι απίθανο να βιώσουμε αντίστοιχες καταστάσεις στην Ευρώπη. Ή μήπως τις βλέπουμε ήδη να συμβαίνουν; «Τα social media σήμερα έχουν τη δύναμη να μεταδώσουν ή και να στρεβλώσουν όχι μόνο το μήνυμα, αλλά και την ίδια τη δυναμική της πολιτικής και των αξιών που τη συνοδεύουν. Με αρκετές αφορμές -όπως εκλογικές διαδικασίες ή εθνικές και διεθνείς συγκρούσεις- αντιλαμβανόμαστε πλέον ότι η πολιτική έχει γίνει πολύ πιο επιρρεπής στην αντίληψη του κοινού. Συμβαίνει ήδη και θα συνεχίσει να συμβαίνει στο μέλλον».

Μήπως είναι άδικο να φορτώνουμε όλα τα ψηφιακά δεινά στα social media; «Από τη μία τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έδωσαν σε όλους “φωνή”. Αυτό δεν είναι επί της αρχής κατακριτέο. Ωστόσο, ο τρόπος διάδοσης και χειραγώγησης μηνυμάτων, η ευκολία (παρα)πληροφόρησης, και η ιδιωτική φύση των μέσω αυτών – μιας και πρόκειται για εταιρείες κερδοσκοπικού χαρακτήρα- οδηγούν σε μία κριτική ότι τα μέσα αυτά μπορεί να είναι, τελικά, επιζήμια για τη δημοκρατία».

Υπάρχει άραγε κάτι που μπορεί να κάνει ο καθένας μας; «Το σίγουρο είναι ότι πως σήμερα τα κοινωνικά δίκτυα με τις δυνατότητες στοχευμένης πληροφόρησης που παρέχουν, βρίσκονται στην κορυφή της λίστας προτεραιοτήτων κάθε εκστρατείας. Τα κόμματα ή τα κινήματα έχουν δικές τους σελίδες, μεταδίδουν τα μηνύματά τους, αιτούνται δωρεές, μοιράζονται φήμες και, γενικά, αλληλεπιδρούν ευκολότερα με τον κόσμο. Εμείς ως πολίτες, οφείλουμε να διασταυρώνουμε τις ειδήσεις, να ενεργοποιούμε την κριτική μας σκέψη και να αρθρώνουμε την αντίθεσή μας όταν κάτι παραβιάζει τις προσωπικές μας αξίες αλλά και εκείνες της κοινότητας».

Η επόμενη μέρα

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Skype call, ο Στέφανος Βιτωράτος και ο Κώστας Κακαβούλης απαντούν με ψυχραιμία, φορώντας casual ρούχα που σε καμία περίπτωση δεν υποδηλώνουν τη δικηγορική τους ιδιότητα. Την επόμενη, όπως και κάθε μέρα εδώ και τρία χρόνια, θα βάλουν κοστούμι τους, θα πάνε στις δουλειές τους και θα ισορροπήσουν ένα πολύ βαρύ πρόγραμμα που περιλαμβάνει προσωπική ζωή, εργασία και (πολύωρη) ενασχόληση με τη Homo Digitalis.

«Ξεκινήσαμε έξι άνθρωποι αλλά σήμερα αριθμούμε 120 ενεργά μέλη» λέει ευφανώς ευχαριστημένος ο Στέφανος Βιτωράτος. «Υπάρχουν άνθρωποι που συμμετέχουν στις διαδιακασίες μας από όλο το φάσμα των ηλικιών – από 18 έως και 60 χρονών». Οι συνιδρυτές της Homo Digitais παρότι είναι νέοι νιώθουν πως ανήκουν σε μία γενιά από ψηφιακούς μετανάστες. Κανείς δε μεγάλωσε με ένα smartphone στα χέρια όπως οι σημερινοί έφηβοι.

Στον μέχρι πρόσφατα αχαρτοχράφητο ελληνικό κόσμο των digital rights υπάρχουν ψηφιακοί μετανάστες και ψηφιακοί ιθαγενείς. Όλοι μαζί, όμως, αποτελούμε έναν πληθυσμό με αναφαίρετα, κατοχυρωμένα δικαιώματα και όχι απλά ένα “accept all cookies” κουμπάκι. Η Homo Digitalis είναι εδώ για να μας ενημερώσει και να μας δείξει τον δρόμο. Καμία οργάνωση, όμως, δεν μπορει να μας προστατεύσει από τον ίδιο μας τον εαυτό. Καλό είναι να πάρουμε και εμείς τα ψηφιακά δικαιώματα στα χέρια μας. Άλλωστε, μας ανήκουν.