Ρωτήσαμε τον Στέφανο Τζουμάκα ποιο είναι το αποτύπωμα της Γενιάς του Πολυτεχνείου

Σε δύο χρόνια από σήμερα, στις 17 Νοεμβρίου του 2023, θα κλείσει μισός πλέον αιώνας από τότε που η τότε νεολαία μίας χώρας που υπέφερε από ένα αντιδημοκρατικό καθεστώς αποφάσισε να αντισταθεί, παραμερίζοντας όλους τους κινδύνους, σε ένα φαιδρό αλλά πανίσχυρο καθεστώς. Από εκείνη τη μέρα μέχρι και σήμερα, μία σειρά από συζητήσεις έχουν στραφεί στην περίφημη αυτή Γενιά του Πολυτεχνείου της οποίας η ύπαρξη περιβλήθηκε από μύθους και τελικά φορτώθηκε πολύ περισσότερες ευθύνες από όσες τις αναλογούν. Ο Στέφανος Τζουμάκας υπήρξε ένα από τα κατεξοχήν μέλη της.

Καταγόμενος από ένα μαρτυρικό χωριό της Άρτας που υπέστη τις ναζιστικές θηριωδίες, ο Στέφανος Τζουμάκας σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας. Ήταν εκ των πρωταγωνιστών των δύο καταλήψεων στη Νομική και φυσικά μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής της κατάληψης του Πολυτεχνείου. Βασανίστηκε, φυλακίστηκε, βγήκε στην παρανομία και, όταν έπεσε η Χούντα, υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, βουλευτής αλλά και υπουργός.

Φυσικά, η προσπάθεια απαξίωσης της Γενιάς του Πολυτεχνείου δεν είναι καινούργια. Έχει δε δύο εκφράσεις. Aπό τη μία, η εναλλακτική αφήγηση της ιστορίας που βασίζεται σε δήθεν σκοτεινές αλήθειες (όπως για παράδειγμα ο μύθος περί της μη ύπαρξης νεκρών). Από την άλλη, μία πολύ σκληρή και όχι πάντα αθώα κριτική που συνδέει άμεσα τη διαχείριση της Μεταπολίτευσης, και επομένως αυτής της γενιάς, με την οικονομική κρίση που χτύπησε την Ελλάδα βάναυσα τη δεκαετία του 2010 γεννώντας τελικά μία συνολική αμφισβήτηση κατευθυνόμενη επί δικαίων και αδίκων.

Τι συνέβη στο Πολυτεχνείο και πώς συνδέεται ο Νοέμβρης με το σήμερα;

Υπάρχει όμως και ένας ακόμη μεγαλύτερος κίνδυνος: Η μουσειοποίηση της εξέγερσης εκείνης. Κάτι που θα προϋπόθετε ότι τα αιτήματά της υλοποιήθηκαν όλα και τελικά εφθάρησαν στους κύκλους του χρόνου. Πράγμα που στην πραγματικότητα δεν συνέβη ποτέ. Ακόμα και αν εκπρόσωποι της Γενιάς εκείνης βρέθηκαν σε πολιτικές θέσεις κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Θεώρησα ότι ο Στέφανος Τζουμάκας ήταν ο καταλληλότερος άνθρωπος για να απευθυνθούμε ζητώντας μία αφήγηση εκείνων των ημερών από έναν άνθρωπο (ομολογουμένως πάντοτε αντισυμβατικό) που τις έζησε από πρώτο χέρι. Ποιο είναι τελικά το αποτύπωμα της γενιάς του στις επόμενες; Tι σημαίνει η επέτειος του Πολυτεχνείου σήμερα και τι απαντάει σε όσους υποστηρίζουν ότι ανήκει σε μία γενιά που ξεπούλησε όσα καταστατικά τη συγκρότησαν;

Είναι αλήθεια ότι, σε αντίθεση με την κατάληψη της Νομικής, το Πολυτεχνείο ήταν μία πράξη αντίστασης που έγινε πολύ πιο αυθόρμητα;

Ναι, είναι αλήθεια. Όταν καταλάβαμε το κτίριο της Νομικής, όπου ήμουν φοιτητής, κάναμε μία πράξη συγκεκριμένα πολιτική. Ήταν μάλιστα κάτι που είχαμε συμφωνήσει πολλές δυνάμεις του αντιδιδακτορικού κινήματος. Η πρώτη μαζική συλλογική αντίσταση που έγινε εναντίον των Συνταγματαρχών. Στο Πολυτεχνείο από την άλλη τα πράγματα έγιναν πιο αυθόρμητα. 

Είχαμε συνελεύσεις εκείνη την ημέρα (σ.σ. 14 Νοέμβρη) και έρχεται μία ενημέρωση ότι η Αστυνομία χτυπάει στην Πατησίων. Κατεβήκαμε, λοιπόν, από όλες τις Σχολές, μπήκαμε στη Σόλωνος και φτάσαμε γρήγορα στο Πολυτεχνείο ζητώντας να φύγει η αστυνομία από εκεί. Μετά, αυθόρμητα, σε αντίθεση με τη Νομική που το είχαμε προαποφασίσει, συζητήσαμε το σχέδιο να καταληφθεί το Πολυτεχνείο. Αυτό έγινε μάλιστα ύστερα από διενέξεις που είχαμε και μεταξύ μας. Υπήρχαν δυνάμεις που υποστήριζαν ότι δεν ήταν ακόμη ώριμες οι συνθήκες, άλλες έλεγαν να κάνει εκλογές ο Μαρκεζίνης.

Παρόλα αυτά, το πετύχαμε. Αργότερα ήρθαν και φοιτητές από άλλες σχολές που δεν ήταν στο κέντρο της πόλης και έγινε μία πολύ ογκώδης οργάνωση με τη συμπαράσταση και χιλιάδων ακόμη ανθρώπων. 

Βέβαια οι μέρες εκείνες ιστορικά ήταν πολύ κρίσιμες για το καθεστώς…

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ την προσπάθεια που είχε ξεκινήσει η Χούντα να πολιτικοποιήσει το καθεστώς, με σκοπό προφανώς να κερδίσει περισσότερα χρόνια στην εξουσία. Όπως για παράδειγμα στην Τουρκία όπου κατά κανόνα υπήρχε ο στρατός που κυβερνούσε και είχε και ορισμένους πολιτικούς του ιδίου φυράματος. Ο Παπαδόπουλος έγινε Πρόεδρος της Δημοκρατίας και πήγαν να κάνουν Πρωθυπουργό τον Μαρκεζίνη, που ήταν ένας παλιός συντηρητικός πολιτικός. Γνωρίζαμε ήδη τι συνέβαινε στην Πορτογαλία του Σαλαζάρ και στην Ισπανία του Φράνκο όπου οι δικτακτορίες άντεξαν επί δεκαετίες. Γνωρίζαμε ότι έπρεπε να εμποδίσουμε αυτή την πολιτικοποίηση, να σταματήσουμε αυτό που ετοιμαζόταν.

Απώτερος σκοπός ήταν τελικά να πέσει η Χούντα;

Η Δικτατορία ήταν αποτέλεσμα του γεγονότος ότι η χώρα, όταν έγινε η διαίρεση του κόσμου στη Γιάλτα, πέρασε σε ένα συγκεκριμένο στρατόπεδο με την εποπτεία των ΗΠΑ η οποία και έκανε ενέργειες για να επηρεάσει τα πολιτικά πράγματα στη χώρα. Εμείς γνωρίζαμε από τότε ότι δεν ήταν ένα εγχώριο ζήτημα. Γνωρίζαμε ότι πίσω από αυτή κρύβονταν πολύ μεγαλύτερες δυνάμεις. Αυτές είχαμε να παλέψουμε και όχι μόνο τους Συνταγματάρχες. Υπήρχαν βέβαια διεθνώς δυνάμεις, ακόμα και στις ΗΠΑ, που έθεταν θέματα πτώσης της Χούντας αλλά αυτές ήταν στην αντιπολίτευση.

Το σημαντικό όμως σε εκείνη τη φάση δεν ήταν οι δηλώσεις στήριξης. Ήταν ότι κάποιοι έπρεπε να βγουν και να αντισταθούν και να ανατρέψουν τη Χούντα. Γιατί άλλο αντιπολίτευση στη Χούντα και άλλο ανατροπή της. Το δεύτερο θα έχει συνέπειες σε μας τους ίδιους και φυσικά προϋπέθετε τη σύγκρουση. Αυτό ήταν και που επιλέξαμε. 

Ο αγώνας ούτως ή άλλως ξεκίνησε λίγες μέρες μετά την επιβολή της Δικτατορίας όπου και άρχισαν οι πρώτες αντιστάσεις. Βόμβες, συλλήψεις, στρατοδικεία, βασανιστήρια, φυλακές. Ξανά και ξανά το ίδιο. Όλα το ίδιο αποτέλεσμα. Τότε ήταν που καταλάβαμε ότι έπρεπε να γίνει μία μαζική κινητοποίηση. 

Γιατί επιλέχθηκε ως μέσο πάλης η κατάληψη; Τι ήταν αυτό που πρόσφερε;

Όσοι πήγαμε φυλακή και βιώσαμε τα βασανιστήρια γνωρίζαμε ότι ένα πράγμα μπορούσε να διώξει τη Χούντα: Οι καταλήψεις των κτιρίων. Επί 6 χρόνια υπήρχαν αντιδιδακτορικές προσπάθειες που δεν έφερναν αποτέλεσμα. Όλα τα άλλα τα αντιμετώπιζαν. Τις καταλήψεις όμως όχι. Αυτό διαμορφώθηκε ως συνείδηση μετά από 6 χρόνια, αφού είχαμε δοκιμάσει όλα τα υπόλοιπα.

Η κατάληψη έδινε τη δυνατότητα μίας ασφάλειας. Θα έπρεπε να συγκεντρώσουν μεγάλες δυνάμεις για να επιτεθούν στο κτίριο. Είχαμε κάνει όλες τις διαδικασίες για να ασφαλίσουμε τις πόρτες. Είχαμε φέρει σακιά, είχαμε κάνει ενέργειες προφύλαξης, οργανωθήκαμε. Είχε μαζευτεί και πολύς κόσμος. Με αυτόν τον τρόπο είχαμε μία αναμέτρηση σχεδόν πολεμικού χαρακτήρα. Μία πορεία από την άλλη θα έφερνε απλά μία επέμβαση της αστυνομίας. Στην κατάληψη, δημιουργείται μία συσπείρωση, ένας χώρος όπου παρεμβαίνουν πολλές δυνάμεις. Σημαντική ήταν φυσικά και μία προβολή που θα εξασφάλιζε στην Ελλάδα και διεθνώς.

Φυσικά το ραδιόφωνο έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο σε αυτή την προβολή των θέσεών σας. Πώς πήρατε την απόφαση να το στήσετε;

Από την πρώτη μέρα της κατάληψης που άρχισαν οι συνελεύσεις στις αίθουσες του Πολυτεχνείου τέθηκε το θέμα ότι θα έπρεπε να στέλνουμε μηνύματα προς τα έξω. Να βρεθεί ένας τρόπος να επικοινωνήσουμε και με το κόσμο έξω. Δεν είχαμε τη δυνατότητα να απευθυνθούμε σε ειδικούς οι οποίοι θα μας έφτιαχναν το ραδιόφωνο. Έτσι, ανέλαβε μία ομάδα που ήταν οι Μηχανολόγοι του Πολυτεχνείου και έφτιαξαν το ραδιόφωνο έχοντας την τεχνογνωσία. Μέσω του ραδιοφώνου βγάζαμε ανακοινώσεις, μηνύματα συμπαράστασης, ενημερώναμε για το τι συμβαίνει διεθνώς και στην Ελλάδα.

Υπήρχε διαφορά στη στάση της Αστυνομίας και του Στρατού, όπως φαίνεται από διάφορες μαρτυρίες;

Ο στρατός ήρθε με έναν συγκεκριμένο σκοπό: Nα ελέγξει την κατάσταση ως υπέρτερη δύναμη καταστολής για εθνικούς λόγους. Η Αστυνομία είχε έναν σωρό ακροδεξιούς και φασίστες. Ήταν πιο δύσκολο για έναν στρατιωτικό να αυτομολήσει και να πυροβολήσει ο ίδιος. Το έκανε ένας (σ.σ. ο Ντερτιλής) και αντιμετώπισε τις συνέπειες. Οι περισσότεροι φόνοι που έγιναν στα γύρω στενά, έγιναν από αστυνομικούς και μάλιστα από αστυνομικούς με πολιτικά. Aσφαλίτες όπως τους λέγαμε. 

Η πληροφορία ότι θα ερχόταν το τανκ είχε φαντάζομαι έρθει σε εσάς πριν τα δείτε στην Πατησίων. Πώς αντιδράσατε;

Βέβαια. Θυμάμαι ότι στη Συνέλευση της δικής μου σχολής γινόταν μία συζήτηση αν θα πρέπει να καλέσουμε τους πολιτκούς, προκειμένου να ορκίσουμε κυβέρνηση μέσα στο προαύλιο του Πολυτεχνείου. Όταν πληροφορηθήκαμε ότι τα τανκς κατεβαίνουν, καταλάβαμε γρήγορα ότι αυτή η κουβέντα δεν είχε πια νόημα. Έπρεπε τώρα να οργανωθούμε για να τα αντιμετωπίσουμε. Είχαμε και νιώθαμε την ευθύνη να προστατεύσουμε τη ζωή και την ασφάλεια τόσων χιλιάδων νέων ανθρώπων που ήταν μέσα στο κτίριο. 

‘Ησασταν και εσείς στις διαπραγματεύσεις και μπροστά στην πύλη, όταν πέρασε το τανκ.

Ήμουν ο τελευταίος της κολόνας, όταν πέρναγε το τανκ από την πύλη. Προηγουμένως, μου ζητούσε ο Χριστολουκάς, ο διοικητής της Αστυνομίας, να κατέβω και εγώ απ’ έξω μαζί με τους άλλους δύο διαπραγματευτές (Λαλιώτη, Σταμέλλο). Εγώ του είπα ότι «προχθές βγήκα από τη φυλακή, από εδώ θα γίνει η διαπραγμάτευση, από έξω». Τους Σταμέλλο και Λαλιώτη τους συνέλαβαν αμέσως.

Μας έλεγαν ότι είτε θα εγκαταλείψουμε το κτίριο όπου ήμασταν πάνω από 7000 άνθρωποι ή θα εισβάλουν στο κτίριο. Δεν έδιναν όμως καμία εγγύηση για τη ζωή όλων αυτών των ανθρώπων. Μία βίαιη έξοδος τόσο πολλών φοιτητών θα ήταν πολύ ριψοκίνδυνη. Θέλαμε λοιπόν ορισμένους όρους και εγγυήσεις. Εκείνοι όμως τελικά δεν επιδίωξαν καμία διαπραγμάτευση. Μπήκαν μαζί με τον στρατό, αριστέρα και δεξιά από το τανκ, με τα όπλα εφ όπλου λόγχη και εμείς να είμαστε με ψηλά τα χέρια.

Εμείς από τη δική μας πλευρά δηλώναμε ότι θέλουμε δημοκρατία και ελευθερία και λέγαμε συνεχώς ότι είμαστε άοπλοι. Αυτό τους λέγαμε. Αυτό και τον εθνικό ύμνο. Με αυτή τη στάση θέλαμε να δείξουμε σε όλη τη χώρα ποιος ήταν αυτός που επιτίθεται και για ποιον σκοπό. Ένα στρατιωτικό αντιδημοκρατικό καθεστώς που ήδη μέτραγε μέρες.

Είδατε μπροστά σας κάποιον τραυματισμό;

Όπως έπεσε η κολόνα, χτύπησε κάποιους με τα σίδερα. Θυμάμαι ακόμα να ακούω τις φωνές μίας εξαίρετης συναγωνίστριάς μου να φωνάζει τα «πόδια μου», επειδή έπεσε η πύλη στα πόδια της. Μετά προχώρησε το τανκ και εμείς πισωπατούσαμε με τα χέρια ψηλά. Στη συνέχεια ο καθένας κινήθηκε με βάση την εμπειρία του. Άλλοι συνελήφθησαν, άλλοι έτρεξαν και ξέφυγαν από τις πλαϊνές πόρτες που άνοιξαν.

Εσείς τι κάνατε;

Στην πρώτη δυνατότητα που μου δόθηκε, πήδηξα τη μάντρα και βγήκα στην παρανομία. Την αμέσως επόμενη μέρα, μπήκαν στο σπίτι μου και έβγαλαν τα βιβλία μου και τα προσωπικά μου αντικείμενα λέγοντας ότι εκεί είχα τα όπλα και δίπλα τις προκηρύξεις. Ψέματα όλα. Ήμουν άοπλος. Κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος από τις 11 το επόμενο πρωί και βγήκε ένταλμα εναντίον μου με τον 509, τον γνωστό νόμο με τον οποίο είχαν παραπέμψει και τον αείμνηστο Μπελογιάννη. 

Είχατε φυλακιστεί και βασανιστεί και εσείς από τη Χούντα. Πότε συνέβη αυτό;

Εμένα με φυλάκισαν και με βασάνισαν μετά την κατάληψη της Νομικής. Στο ΕΑΤ-ΕΣΑ και μετά στη Χαλκηδόνα όπου ήταν η στρατιωτική αστυνομία, στο Γουδί όπου πέρασα πολύ μεγάλη δοκιμάσια, στου Ρέντη στις στρατιωτικές μονάδες, στη Μεσογείων που ήταν η γενική ασφάλεια…τέλος πάντων. Ήταν πολύ δύσκολα. Ήμουν όμως αποφασισμένος. Δεν είχαμε τη λογική ότι ήμασταν θύματα. 

Σε τελείως ανθρώπινο επίπεδο, η εμπειρία αυτή δεν σας έκανε να σκεφτείτε μήπως θα ήταν καλύτερο να απέχετε;

Όχι, ήμουν απολύτως αποφασισμένος. Ξέρεις κάτι; Όλα τα φασιστικά και τα αυταρχικά καθεστώτα είναι οπερέτες. Έχουν μία τέτοια μορφή. Εμείς δεν τους παίρναμε ποτέ στα σοβαρά. Να στο πω και αλλιώς, τους θεωρούσαμε νούμερα. Το τι έλεγαν ήταν απερίγραπτο, πράγματα για να πέφτει το γέλιο. Είχαν τη δύναμη αλλά ήταν ταυτόχρονα φαιδροί. Απλώς το ζήτημα ήταν πώς θα συγκεντρωθούν πολλοί για να τους ρίξουμε. Κάποιος έπρεπε να το κάνει αυτό το πράγμα.

Όταν πια έπεσε η Χούντα είδατε ανθρώπους που ανέχτηκαν ή και υποστήριξαν το καθεστώς να λένε ότι είχαν αντιδιδακτορική δράση ή ότι ήταν στο Πολυτεχνείο;

Στις μεγάλες κρίσεις πάντα βγαίνουν αγωνιστές, άνθρωποι με μεγάλη εμπειρία που βοηθούν στην παραπέρα εξέλιξη. Βγαίνουν όμως και τυχοδιώκτες και καιροσκόποι. Θυμάμαι να κάνει συγκέντρωση το ΠΑΣΟΚ και να μαζεύονται εκατοντάδες χιλιάδες κόσμου στο Σύνταγμα λέγοντας «στις 18 Σοσιαλισμό». Η Χούντα είχε πέσει μόλις 2 μήνες και λέγαμε «κάτσε ρε παιδιά, πού ήταν όλοι αυτοί τόσο καιρό και δύο μήνες μετά ζητούν σοσιαλισμό;».

Δείχνει έναν κόσμο που εκφράστηκε μετά την πτώση της Χούντας αλλά δεν έπαιρνε την πρωτοβουλία να βγει μπροστά. Είναι μία αντίληψη και αυτό. Τελείως ανθρώπινη και καθόλα σεβαστή. Φυσιολογικό κιόλας. Ο κόσμος δεν είχε δικτυωθεί όλος με σκοπό να μπει μπροστά. Πάντα υπάρχουν οι αποφασισμένοι, υπάρχουν και οι συμπαραστάτες. Και η αλήθεια είναι ότι υπήρχε μεγάλη συμπαράσταση. Εγώ στην παρανομία άλλαξα 33 σπίτια. Στην Ελλάδα είχαμε ανοχή μεν αλλά όχι υποστήριξη της Χούντας. Από την άλλη, προφανώς, υπάρχαν ορισμένοι που προέβαλλαν πολύ τη συγκεκριμένη αντιδιδακτορική τους δράση. Ανθρώπινο και αυτό. Τι να κάνουμε; 

Πώς θα την ορίζατε τη Γενιά του Πολυτεχνείου;  Με όρους βιολογικούς ή ιστορικούς;

Οι ναζί έκαψαν το χωριό μου στην Ήπειρο. Δύο αδέρφια μου πέθαναν στην Κατοχή από ασιτία και πήρα το όνομα του νεκρού αδερφού μου. Ο πατέρας μου πήγε στο μέτωπο να πολεμήσει με τους Γερμανούς και γύρισε ηττημένος με τα πόδια. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αγωνίστηκαν και δεν δείλιασαν. Ήταν το υπόδειγμά μας.

Η Γενιά του Πολυτεχνείου, λοιπόν, ουσιαστικά είμαστε η πρώτη γενιά νίκης. Από τη δικτατορία του Μεταξά και μετά, οι πατεράδες μας νικήθηκαν 7 φορές. Ο Μεταξάς, το αλβανικό μέτωπο, η Έθνική Αντίσταση, ο Εμφύλιος, το μετεμφυλιακό κράτος, η Αποστασία και τελικά η Χούντα. Εμείς παρόλα αυτά βγήκαμε νικητές από αυτή την αναμέτρηση.

Και σε όλους αυτούς που λένε ότι η Γενιά του Πολυτεχνείου πρόδωσε τις αξίες της;

Τι να απαντήσω σε αυτό; Αυτοί που τα λένε αυτά κατά βάση είναι ακροδεξιοί και δεξιοί. Αποζητούν μία ρεβάνς. Μας είχαν σημαδεμένους έναν-έναν και τώρα προσπαθούν να ανατρέψουν όσα κάναμε τότε. 

Υπάρχει ούτως ή άλλως και ένας συντηρητισμός και στην οικονομία και στην κοινωνία. Είναι μία διαλλεκτική σχέση πολλών παραγόντων. Έπρεπε για παράδειγμα να αποδώσουν κάπου την ευθύνη για την κατάρρευση που ήρθε το 2010. Δεν παραδέχτηκαν τα λάθη της ηγεσίας τους, που δεν ασχολήθηκε με το παραγωγικό μοντέλο (αριστερά και δεξιά), οπότε κάποιος έπρεπε να φταίει. Και τελικά έφταιγε η Γενιά του Πολυτεχνείου συλλήβδην.

Η Γενιά του Πολυτεχνείου, ως γενιά, όμως δεν ανέλαβε ποτέ τα ηνία. Συνέβαλε στην πτώση της Χούντας, έφερε πίσω τους ηγέτες οι οποίοι έκαναν δηλώσεις από το εξωτερικό ως δημοσιογράφοι και εκείνοι. Αν δεν είχαμε βάλει εμείς το κεφάλι μας στον ντορβά, αυτοί θα ήταν ακόμη εκεί να κάνουν δηλώσεις.

Είναι ακόμη επίκαιρος ο Νοέμβρης;

Βεβαίως. Οι αξίες που έχει η Γενιά μας είναι απειλητικές για τις εξουσίες. Γνωριζόμαστε. Είμαστε απέναντι στο σύστημα που γεννά χούντες. Η κοινωνία σήμερα δεν έχει καμία σχέση με τις αρχές που άφησε το Πολυτεχνείο και όσα πρέσβευε. Υπάρχει μια στροφή προς τον ιδιωτικό βίο που αφορά πλέον πολύ σημαντικές δημόσιες υποθέσεις. Αφού δεν υπάρχει άλλος δρόμος θα κάτσω να ασχοληθώ με τον εαυτό μου και την οικογένειά μου. Πρόκειται όμως για μία πολύ αρνητική εξέλιξη. Οι άνθρωποι όμως θα βρουν και πάλι τη διαδρομή τους. 

Ποιο είναι το αποτύπωμα που αφήνει η γενιά σας στις επόμενες;

Πρώτο και βασικότερο είναι ότι οι αξίες ασκούνται έμπρακτα. Δεύτερο, υπάρχουν υπέρτερα αγαθά έναντι άλλων: Δημοκρατία, ελευθερία, δικαιώματα. Έχουμε πρόβλημα δημοκρατίας. Αυτό δεν αφορά μόνο την Ελλάδα αλλά και τις υπόλοιπες χώρες.

Ο αδύναμος άνθρωπος κατέχεται από αρνητικά συναισθήματα. Ο δυνατός δεν έχει σημασία αν έχει απέναντί του 7 τανκς. Αν νιώθεις δυνατός είσαι έτοιμος να αναμετρηθείς. Εμείς ποτέ δεν μπήκαμε στο Πολυτεχνείο για να τιμωρήσουμε ή να εκδικηθούμε. Ούτε κατά διάνοια. Μπήκαμε για να ανατρέψουμε και να αλλάξουμε. Εγώ κρατούμενος, μακελεμένος, με ρήξη αριστερού πνευμόνα, με σπασμένα πλευρά και το μισό κεφάλι τους έλεγα «δεν είστε εσείς το αίτιο, ένα σύμπτωμα είστε».

Εμείς ήμασταν της ανατροπής συνολικά όχι μόνο εναντίον της Χούντας. Δεν αρκεί να είσαι μόνο ενάντια στη Χούντα αν αφήνεις στην άκρη ένα σύστημα που αναπαράγει τέτοια μορφώματα. Ο αγώνας συνεχίζεται!