Πώς η σύγχρονη τραγωδία μίας μητέρας ζωντανεύει την Εκάβη του Ευριπίδη

Τον περασμένο Δεκέμβριο, ο Tiago Rodrigues ήρθε στην Αθήνα για να παρουσιάσει στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση μία από τις πιο αναμενόμενες παραγωγές του προγράμματος της φετινής σεζόν. Επί πέντε βραδιές (από τις 4 έως και τις 8 Δεκεμβρίου 2023), την έκανε άνω-κάτω. 

Ανέβασε ένα έργο με προβοκατόρικο τίτλο –Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες– και πραξικοπηματικό φινάλε – ένα 30λεπτό φασιστικό παραλήρημα. Μία παράσταση με την οποία ο ίδιος ο Πορτογάλος ήθελε να καταργήσει τη θεατρική σύμβαση, να μην αφήσει το κοινό σε ησυχία, να το κάνει trigger, να το προκαλέσει να γίνει ενεργό κομμάτι του έργου και να αντιδράσει – αν το θελήσει, αν το νιώσει. Η πλειοψηφία και το θέλησε και το ένιωσε, με αποτέλεσμα θεατές να σηκώνονται από την καρέκλα τους για να φωνάξουν, να διαμαρτυρηθούν, να ξεσπάσουν: «Φτάνει, δεν αντέχουμε άλλο να σε ακούμε», «Κάτω ο φασισμός», «Φασίστες δολοφόνοι».

Αυτή λοιπόν ήταν η δεύτερη -άκρως ιντριγκαδόρικη- επαφή του ελληνικού κοινού με τον Tiago Rodrigues (η πρώτη ήταν το 2016 ξανά στη Στέγη με την παράσταση By Heart), του καλλιτεχνικού διευθυντή του Φεστιβάλ της Αβινιόν και τη δουλειά του. 

Η τρίτη θα είναι σε λίγες ημέρες από τώρα, στην παρθενική του εμφάνιση στο Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου και μάλιστα στο αργολικό θέατρο. Στις 26 και στις 27 Ιουλίου θα σκηνοθετήσει για λογαριασμό της Comédie Française –ο αρχαιότερος ενεργός θίασος στον κόσμο, που το 2019 ανέβασε στην Επίδαυρο το Ηλέκτρα/Ορέστης– την παράσταση Hecuba, not Hecuba, που είναι ό,τι λέει ο τίτλος της: θα είναι σαν να βλέπεις την Εκάβη του Ευριπίδη, αλλά δεν θα τη βλέπεις.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Ποιος είναι ο Tiago Rodrigues

Συγγραφέας θεατρικών έργων και σκηνοθέτης, ο Tiago Rodrigues πιστεύει απόλυτα στο ισότιμο, συμμετοχικό πνεύμα ως αρχή της θεατρικής πράξης. Το 1997, στα 20 του, όσο ήταν ακόμη φοιτητής, ήρθε σε επαφή, ως ηθοποιός, με τη βελγική θεατρική ομάδα tgSTAN. Η συμμετοχή του στην ομάδα επιβεβαίωσε τη δέσμευσή του για ελευθερία και απουσία ιεραρχίας σε μια δημιουργική ομάδα και καθόρισε όλη τη μετέπειτα πορεία του.

Έξι χρόνια μετά, το 2003 ίδρυσε μαζί με τη Magda Bizzaro τη θεατρική ομάδα Mundo Perfeito στη Λισαβόνα. Από τότε, έχει ανεβάσει περίπου 30 παραστάσεις σε πάνω από 20 χώρες, συμπεριλαμβανομένων των: António e Cleópatra (βασισμένο στον Σαίξπηρ), Bovary (βασισμένο στο μυθιστόρημα του Γκουστάβ Φλομπέρ), The Way She Dies (βασισμένο στην Άννα Καρένινα του Λέο Τολστόι) και το Dans la mesure de l’ impossible (βασισμένο στις συνεντεύξεις τριάντα μελών της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού και των Γιατρών Χωρίς Σύνορα).

Από το 2015 έως το 2021, διετέλεσε Διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Λισαβόνα Dona Maria II, ενώ πέρυσι ανέλαβε Διευθυντής του Φεστιβάλ της Αβινιόν, όπως προαναφέραμε.

Συνδυάζοντας αληθινές ιστορίες με ιστορίες μυθοπλασίας, όπως και το μύχιο με το πολιτικό, οι παραστάσεις του Tiago Rodrigues είναι βαθιά επηρεασμένες από την ιδέα μιας γραφής που είναι προσαρμοσμένες στους/στις εκάστοτε ηθοποιούς, αλλά και διαμορφώνονται μαζί τους· επίσης, τα έργα του αντλούν από τις αναζητήσεις του για τη μεταμόρφωση της ανθρώπινης συνείδησης μέσω των εργαλείων του θεάτρου.

Στόχος του είναι να μας φέρει κοντά, όπως και να αμφισβητήσει τον κόσμο μας μέσα από τη δύναμη των λέξεων, των σωμάτων και της φαντασίας του κοινού. 

Πρώτη φορά Επίδαυρος 

«Μέχρι τώρα, όλες οι εμπειρίες μου μπροστά στο ελληνικό κοινό, μολονότι δεν ήταν με έργο που έχει αναφορές στο αρχαίο δράμα, ήταν καταπληκτικές. Είναι η πρώτη μου φορά στο Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου και είμαι πολύ χαρούμενος γιατί πρόκειται για ένα μεγάλο και πολύ σημαντικό φεστιβάλ της Ευρώπης», δήλωσε σε πρόσφατη συνέντευξη που παραχώρησε στο News247. 

«Δύο φορές που παρουσίασα δουλειές μου στη Στέγη, κατάλαβα πόσο ερωτευμένο είναι το κοινό της Ελλάδας με το θέατρο. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, γνωρίζω ότι η Επίδαυρος είναι ένα πολύ ιδιόμορφο μέρος, και ότι υπάρχει μια ισχυρή σύνδεση με την ελληνική τραγωδία. Λυπάμαι (λέει και χαμογελάει), αλλά στην Επίδαυρο δεν πρόκειται να παρουσιάσουμε την ελληνική τραγωδία Εκάβη. Είναι η Εκάβη, αλλά όχι η Εκάβη. Δηλαδή δεν είναι η Εκάβη του Ευριπίδη», πρόσθεσε.

Ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους επέλεξε τον τίτλο Hecuba, not Hecuba είναι το γεγονός ότι θα παίξουν στην Επίδαυρο, όπως εξήγησε. «Υπάρχει ο Ευριπίδης μέσα στο έργο, αλλά ξεφεύγουμε και από αυτόν. Και μου αρέσει που το έργο αυτό ακροβατεί, βρίσκεται στο σύνορο, γιατί αυτός είναι και ο τόπος του θεάτρου. Ο Ευριπίδης ήταν επίσης στο μεταίχμιο. Δεν έκανε τραγωδία όπως ο Σοφοκλής ή ο Αισχύλος. Εφηύρε το ύφος του».

Ανεβάζοντας αρχαία τραγωδία με τον δικό του τρόπο 

«Από το 1998 που ξεκίνησα, μελετούσα πολύ την ελληνική τραγωδία στη δραματική σχολή και μετά ασχολήθηκα με μεταφράσεις της Ιφιγένειας, του Αγαμέμνονα και της Ηλέκτρας. 

Όταν ανέλαβα το Εθνικό Θέατρο της Λισαβόνας τα τρία πρώτα έργα που έκανα ήταν αυτές οι τρεις τραγωδίες. Ο λόγος; Νιώθω ότι η ελληνική τραγωδία είναι σαν τη γλώσσα του θεάτρου. Ηθοποιοί από διαφορετικές χώρες, διαφορετικές σχολές υποκριτικής, διαφορετικές κληρονομιές και αισθητικές, μπορούμε να συναντηθούμε γύρω από την ελληνική τραγωδία και να μιλήσουμε την ίδια γλώσσα», ανέφερε στην ίδια συνέντευξη.

«Αυτή ήταν λοιπόν η ιδέα τότε. Και ανέκαθεν είχα αυτή την ισχυρή σχέση με την ελληνική τραγωδία ως αναγνώστης και κυρίως ως πηγή έμπνευσης για να γράψω εγώ ο ίδιος, κάτι που έκανα με την Εκάβη». 

Στο Hecuba, not Hecuba αναμετράται με την ιστορία της Εκάβης. Ο μύθος συναντά την πραγματικότητα και το θέατρο τη δικαιοσύνη, σε ένα ανατρεπτικό σκηνικό. Πώς συνδέονται τα προβλήματα του αρχαίου και του σύγχρονου κόσμου; Τι κοινό έχει μια Τρωαδίτισσα με μια σημερινή γυναίκα, ηθοποιό και μητέρα;

Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, στην παράσταση του Rodrigues, ο οποίος συνηθίζει να λέει ότι δεν γράφει για το θέατρο, αλλά για τους/τις ηθοποιούς που κάνουν το έργο στο θέατρο, μια ηθοποιός κάνει πρόβα στην Εκάβη του Ευριπίδη. Υποδύεται τον ρόλο της χήρας του Πριάμου, που με την ήττα της Τροίας έχασε τα πάντα: τον άντρα της, τον θρόνο της, την ελευθερία της και, το πλέον οδυνηρό, σχεδόν όλα τα παιδιά της. Είναι μια γυναίκα που αξιώνει δικαιοσύνη.

Εκτός από ηθοποιός είναι και μητέρα ενός εφήβου στο φάσμα του αυτισμού, που έχει υποστεί κακοποίηση από το προσωπικό του ιδρύματος, όπου τον έχει εμπιστευτεί να τον φροντίζουν. Καθώς οι ιθύνοντες προσπαθούν να συγκαλύψουν την υπόθεση, αποφασίζει να τη δημοσιοποιήσει στον Τύπο. Στις πρόβες για την παράσταση παρεμβάλλεται με αμφίσημο τρόπο η δικαστική έρευνα. Σε ένα ιδιόμορφο, μεταιχμιακό σκηνικό, οι δύο αυτοί κόσμοι έρχονται σε αντιπαράθεση σε μια βασανιστική και συνταρακτική μείξη του μυθικού με το πραγματικό, του θεάτρου με τη δικαιοσύνη.

«Όταν δούλευα πριν από δύο χρόνια στην Ελβετία, την προσοχή μου τράβηξε ένα δημόσιο σκάνδαλο που πρωτοστατούσε στις εφημερίδες σχετικά με την κακοποίηση αυτιστικών παιδιών σε, σε κρατικά ιδρύματα.

Ξεκίνησα τότε να φαντάζομαι αυτήν την ιστορία ως πραγματική τραγωδία με πρωταγωνίστρια μια ηθοποιό που έχει εμπιστευτεί στο ίδρυμα το αυτιστικό παιδί της κι ενώ βρίσκεται σε περίοδο εντατικών προβών, συνειδητοποιεί σταδιακά ότι εκείνο πέφτει θύμα κακοποίησης. Και τότε αναρωτήθηκα, σε τι έργο θα μπορούσε να κάνει πρόβα αυτή η ηρωίδα – ηθοποιός», εξήγησε.

Στο μυαλό του ήρθε αμέσως η Εκάβη, γιατί είναι μια τραγωδία που αγαπά πολύ. «Μια παράξενη τραγωδία, που δεν παίζεται συχνά ακόμη και στην Ελλάδα, καθώς δεν ανήκει στις μεγάλες επιτυχίες του Ευριπίδη, όπως για παράδειγμα η Μήδεια.

Με γοητεύει στην Εκάβη η οργή της μητέρας που θέλει να υπερασπιστεί το παιδί της. Με γοητεύει αφάνταστα αυτή συζήτηση που ανοίγεται για τη δικαιοσύνη ανάμεσα στην Εκάβη και τον Αγαμέμνονα, όπου το κοινό νιώθει ξεκάθαρα πως ο Ευριπίδης είναι με το μέρος της διαρκώς. Και είναι τόσο σπάνιο στην ελληνική τραγωδία να καταλαβαίνεις ποιον αγαπάει ο συγγραφέας. Μπορώ, όμως, να σας εξομολογηθώ πως η δουλειά που κάνω πηγάζει από αγάπη για την ελληνική τραγωδία και δεν έχει καμιά αξίωση να είναι ένα μάθημα για το πώς να παρουσιάζει κάποιος αρχαίο δράμα», διευκρίνισε.

Σκοπός του ήταν να συνδυαστεί μια προσωπική σύγχρονη τραγωδία με μια αρχαία τραγωδία, να πλέξει δύο παράλληλες ιστορίες επί σκηνής, να γράψει με δικά του λόγια, ανάμεσα στις γραμμές του Ευριπίδη. Κι αυτό γιατί το παρόν δεν είναι ανεξάρτητο από το παρελθόν. Πάντα, εξηγεί, γυρνάμε στα αξεπέραστα έργα των αρχαίων τραγικών, αναλογιζόμενοι «τι έχουν να μας πουν σήμερα». Τι απάντηση δίνει ο ίδιος; «Το αρχαίο δράμα μοιάζει με ένα ζευγάρι γυαλιά που φορώντας το μπορούμε να καταλάβουμε τον κόσμο καλύτερα».

Το σκηνικό που θα στήσει στο αργολικό θέατρο

Η πρεμιέρα του Hecuba, not Hecuba δεν θα γίνει στην Επίδαυρο. Έγινε στις 30 Ιουνίου στο Φεστιβάλ της Αβινιόν, στο θέατρο Carrière de Boulbon. Τότε, τόσο στον γαλλικό και διεθνή Τύπο, όσο και στα social media, όλοι μιλούσαν για το εμπνευσμένο σκηνικό της παράστασης. 

Όπως εξήγησε στο Νews247, τα σκηνικά δημιουργήθηκαν πριν ακόμα γράψει το έργο. «Αυτό είναι κάτι που κάνω πολύ συχνά. Αρχικά αποφασίζουμε τα σκηνικά και τα κοστούμια, με βάση κάποια λεπτομέρεια ή κάποια ιδέα. Στη συνέχεια, όταν γράφω το έργο, γράφω πια γνωρίζοντας ποιος είναι ο χώρος. 

Έτσι κι εδώ, γράφοντας, σε κάποιο σημείο, ήξερα ότι χρειαζόμουν κάτι που θα συνδεόταν πολύ με το άγαλμα. Οπότε αυτή η μορφή του σκύλου έχει αναφορά και στα δύο επίπεδα της παράστασης, ενώ παράλληλα είναι κάτι που αποτυπώνει τη λιτότητα και το συμβολικά στοιχεία της ελληνικής τραγωδίας».

Το πιο εντυπωσιακό σκηνικό είναι ένα επιβλητικό άγαλμα σκύλου που θα δεσπόζει στη σκηνή. «Πρόκειται μια πανέμορφη κατασκευή του ατελιέ της Comédie Française. Αρχική έμπνευση στάθηκε ένα άγαλμα, ένα ρωμαϊκό άγαλμα, το οποίο υποτίθεται ότι απεικονίζει τον σκύλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος ήταν ένας ελληνικός τύπος πολεμικού σκύλου που δεν υπάρχει πια. Έχει εξαφανιστεί με την πάροδο των αιώνων, ήταν δηλαδή κάτι σαν το Ντόμπερμαν ή το Ροτβάιλερ των Μακεδόνων εκείνης της εποχής. Ο Αλέξανδρος είχε έναν σκύλο, τον Περίτα, που τον αγαπούσε πάρα πολύ.

Στην παράστασή μας ο σκύλος αυτός είναι θηλυκός και εμπνευσμένος από τον μύθο της Εκάβης που στο τέλος μεταμορφώνεται σε σκύλο, σύμφωνα με μία προφητεία. Σε έναν σκύλο με κόκκινα μάτια. Παράλληλα, δεν παύει το άγαλμά μας να απεικονίζει ένα σκύλο πολεμικό και ταυτόχρονα αποτελεί εικόνα πίστης και αφοσίωσης.

Ωστόσο και στο δικό μου μέρος της μυθοπλασίας, σε αυτά που γράφω στο δικό μου περιθώριο, ο σκύλος αυτός είναι εμπνευσμένος από μια σειρά κινουμένων σχεδίων με την οποία έχει εμμονή ο αυτιστικός γιος της πρωταγωνίστριας. Μαζί έχουν δει αμέτρητες φορές στην τηλεόραση αυτό το καρτούν, είναι ένας τρόπος για τον γιο της να είναι συγκεντρωμένος και ήρεμος», σημείωσε.

«Ο Ευριπίδης θέτει τα θεμέλια του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου»

Το Hecuba, not Hecuba είναι ένα εξίσου πολιτικό έργο με την Εκάβη του Ευριπίδη, ο οποίος θέλει να δηλώσει ότι σε καιρό πολέμου ακόμα και οι πιο ευάλωτοι αξίζουν δικαιοσύνη. Με έναν τρόπο, «ο Ευριπίδης θέτει τα θεμέλια του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου», έχει τονίσει ο σκηνοθέτης στο σημείωμα της παράστασης για το Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου. 

Με αυτήν επιδιώκει δηλαδή να προβάλει τη διαχρονική αποτυχία απόδοσης δικαιοσύνης. Και στα δύο έργα η ηρωίδα αναγκάζεται να πάρει την κατάσταση στα χέρια της. «Ακόμη και σήμερα, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της δικαιοσύνης είναι η πολιτική και ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της πολιτικής είναι η δικαιοσύνη».

Μέσω του έργου του ωστόσο, αναρωτιέται διαρκώς για τι είδους δικαιοσύνη απονέμεται στους πιο ευάλωτους ανθρώπους και για το πώς παρά τις ανισότητες και την αδικία, οι άνθρωποι μπορούν να έχουν σε γενικές γραμμές πρόσβαση στις βασικές ανάγκες και τα δικαιώματα.

*** 

Comédie-Française-Tiago Rodrigues

Hecuba, not Hecuba

Κείμενο-Σκηνοθεσία: Tiago Rodrigues

Μετάφραση στα γαλλικά: Thomas Resendes

Σκηνογραφία: Fernando Ribeiro

Κοστούμια: José António Tenente

Φωτισμοί: Rui Monteiro

Πρωτότυπη μουσική και ήχος: Pedro Costa

Καλλιτεχνική συνεργασία: Sophie Bricaire

Με τον θίασο της Comédie-Française: Eric Génovèse, Denis Podalydès, Elsa Lepoivre, Loïc Corbery, Gaël Kamilindi, Elissa Alloula, Séphora Pondi

Παραγωγή: Comédie-Française

Συμπαραγωγή: Festival d’Avignon, ThéâtredelaCité Centre dramatique national, Toulouse Occitanie

Ελληνικοί υπέρτιτλοι: Δημήτρης Κοσμίδης

Info: Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 26-27/07/2024 στις 21:00. Προπώληση εδώ.