Πώς είναι να γυρίζεις μια απαγορευμένη ταινία στο Ιράν

Αυτές οι εξωφρενικές συνθήκες εγκλεισμού και περιορισμών θα έδιναν τον τόνο για μια δεκετία γεμάτη με γκερίλα κινηματογραφικές απόπειρες για τον διακεκριμένο σκηνοθέτη, που έκτοτε έχει γυρίσει άλλες τρεις ταινίες. Παράνομα.

Ο Panahi ξεκίνησε δουλεύοντας στο πλευρό του μεγάλου Abbas Kiarostami και σύντομα αναδείχθηκε ως μια από τις σημαντικότερες φωνές του νέου Ιρανικού σινεμά. Οι ταινίες του όμως πάντοτε δημιουργούσαν προβλήματα στη χώρα του, με τη μία μετά την άλλη να απαγορεύονται από ένα σημείο και μετά, παρά τις διακρίσεις, τα βραβεία και την αναγνώριση.

Η Hana Saeidi, ανιψιά του Jafar Panahi, σκουπίζει τα δάκρυά της καθώς παραλαμβάνει τη Χρυσή Άρκτο του Φεστιβάλ Βερολίνου από τον πρόεδρο της επιτροπής, Darren Aronofsky, για την ταινία 'Taxi' τον Φεβρουάριο του '15. / AP Photo/Michael Sohn

Στη διάρκεια της καριέρας του ο Panahi έχει κερδίσει τα Φεστιβάλ Βενετίας, Βερολίνου και Λοκάρνο, με πολλά ακόμα βραβεία στις Κάννες. Όμως το 2010 συνελήφθη και φυλακίστηκε μαζί με τη γυναίκα, την κόρη και 15 φίλους του, κατηγορούμενος για “προπαγάνδα εναντίον του Ιράν”. Το αποτέλεσμα, παρά τον διεθνή ξεσηκωμό και τις εκκλήσεις για απελευθέρωσή του, ήταν ο Panahi να βρεθεί σε κατ’οίκον περιορισμό και με απαγόρευση 20 ετών για σκηνοθεσία ταινιών. Ταυτόχρονα του απαγορεύθηκε να μιλάει στα media και να ταξιδεύει εκτός της χώρας- εκτός αν πρόκειται για ιατρικούς λόγους. (Στην κεντρική φωτό του άρθρου, ένα πόστερ αναρωτιέται «Πού είναι ο Τζαφάρ Παναχί» κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ Βερολίνου του 2011, λίγους μήνες μετά την απόφαση φυλάκισής του.)

Στην πορεία αυτής της εξοργιστικής κατάστασης, ο σκηνοθέτης απλά συνέχισε να κάνει ένα (παράνομο!) σινεμά αγνού ουμανισμού, με μια ματιά στον κόσμο που μεταφραζόταν κινηματογραφικά με ό,τι μέσο είχε στη διάθεσή του. Είτε αυτό σήμαινε πως αναπαραστούσε μόνος του μια ταινία που είχε στο μυαλό του, στο σαλόνι του, είτε σήμαινε πως κρυβόταν από τις αρχές για να μπορεί να διευθύνει ένα απαγορευμένο γύρισμα.

Η πιο πρόσφατή του ταινία, το “3 Faces” (που ακόμα δεν έχει κυκλοφορήσει στη χώρα μας δυστυχώς), βραβεύτηκε στις Κάννες για το σενάριο. Ο Panahi φυσικά δεν ήταν εκεί, αλλά την ευχαριστήρια ομιλία διάβασε η κόρη του. Στο μεταξύ, το φιλμ στο Φεστιβάλ εκπροσώπησαν η πρωταγωνίστρια, Behnaz Jafari, και η φοβερή του μοντέρ, Mastaneh Mohajer.

Τη χρονιά που παίχτηκε το “3 Faces” στο Διαγωνιστικό των Καννών, βρήκα την Jafari και τη Mohajer σε ένα μπαλκόνι του Palais του Φεστιβάλ και τις ρώτησα -βασικά- πώς είναι δυνατόν να καταφέρνει ο Panahi να συνεχίζει να γυρίζει ταινίες, ποιες είναι οι συνθήκες σε ένα τέτοιο γύρισμα, αλλά και κατά πόσο οι ίδιες φοβούνται.

Η ηθοποιός Benhaz Jafari (κέντρο) και η μοντέρ Mastaneh Mohajer ποζάρουν πριν την πρεμιέρα του '3 Faces' στο 71ο Φεστιβάλ Καννών τον Μάιο του '18. / Vianney Le Caer/Invision/AP

Πώς είναι το να δουλεύετε με τον Jafar Panahi; Ποια είναι η διαδικασία σας λόγω των περιορισμών; Πιστεύετε πως οι περιορισμοί αυτοί αλλάζουν την κατεύθυνση των ταινιών του, τα θέματα;

Behnaz Jafari [πρωταγωνίστρια]: Με προσέγγισε μέσω της Mastaneh Mohajer, η οποία είναι πολύ κοντινή φίλη της οικογένειας Panahi, και μου πρότεινε να συμμετάσχω στην ταινία, κι αποδέχθηκα επί τόπου χωρίς καν να έχω διαβάσει σενάριο. Ήξερα πως τα πάντα πρέπει να συμβούν πάρα πολύ γρήγορα, θα έπρεπε να ταξιδέψω την αμέσως επόμενη μέρα. Αλλά ήταν τιμή μου να συμμετάσχω σε ένα τέτοιο πρότζεκτ και δε μπορούσα ως ηθοποιός να αρνηθώ την ευκαιρία.

Δε νομίζω πως θα άλλαζε κάτι στα θέματά του, επειδή από όταν ξεκίνησε να κάνει ταινίες αυτές αφορούσαν κάποια συγκεκριμένα θέματα και έγνοιες, από πριν τους περιορισμούς κιόλας. Πάντα στην καρδιά των προβληματισμών του βρισκόταν η κατάσταση των γυναικών στο Ιράν και ακόμα και χωρίς του τωρινούς περιορισμούς θα έκανε το ίδιο. Αυτό τον κάνει σπουδαίο, επειδή είναι πολύ αφοσιωμένος, ξέρει για τι πράγμα θέλει να μιλήσει και πάει για αυτό. Με περιορισμούς ή χωρίς.

Mastaneh Mohajer [μοντέρ]: Ναι, ο τρόπος δουλειάς έχει αλλάξει πολύ, τα θέματα όχι, αλλά η δουλειά ναι. Έπρεπε. Έπρεπε να βρει τρόπους για να μπορεί να δουλεύει παρά τον περιορισμό και την απαγόρευση, οπότε έχει γίνει μάστερ στην τέχνη του να φτιάχνεις ταινίες χωρίς άδεια, στο να φτιάχνεις ταινίες υπό ειδικές συνθήκες. Είναι ένας σκηνοθέτης που πάντα έχει στο μυαλό του δύο σενάρια, το ένα για την ταινία που λέει τι θα συμβεί σε αυτήν, και ένα πρακτικό, για το πώς να έχεις πάντα λύσεις για το κάθε πρόβλημα που προκύπτει.

Πώς επηρεάζει αυτό τη δουλειά σου;

Mohajer: Καλλιτεχνικά όχι πολύ αλλά πρακτικά οπωσδήποτε. Είναι δύσκολο να το εξηγήσω ή να το εκφράσω. Βιώνουμε το χρόνο μας μαζί σα να μπαίνουμε σε μια σφαίρα και όταν βγαίνουμε δεν ξέρουμε πόσο καιρό ήμασταν εκεί μέσα ή πώς πήγε η δουλειά μας. Απλά βλέπουμε το αποτέλεσμα. Πόσες βδομάδες δουλεύαμε πάνω σε κάτι; Δεν ξέρω να απαντήσω! Είναι σαν ο χρόνος να σταματάει και εμείς μπλεκόμαστε σε κάτι για το οποίο δεν γνωρίζουμε ποτέ τις λεπτομέρειες.

Ο Jafar Panahi στο σπίτι του, το 2010, έχοντας μόλις βγει από τη φυλακή με εγγύηση. / AP Photo, file

Με πόσο υλικό δουλεύετε συνήθως, πόσες λήψεις κάνετε;

Mohajer: Μπορώ να πω ότι οι λήψεις είναι συνήθως μία στις τρεις. Διαλέγουμε τη μία από τρεις. Όχι μόνο λόγω της ταχείας διαδικασίας των γυρισμάτων που είναι έτσι κι αλλιώς απαραίτητη λόγω των συνθηκών, αλλά κι επειδή είναι τόσο καλά προετοιμασμένος πάντα για τα πάντα σε λεπτομέρεια. Ξέρει τι θέλει και πώς να το πάρει και έχει επιλεγμένους τους σωστούς ανθρώπους για να τον βοηθήσουν. Τα πάντα είναι τόσο καλά σχεδιασμένα που δε χρειάζονται πάνω από τρεις φορές. Υπάρχουν έκτακτες περιπτώσεις που μπορεί να χρειαστεί να κάνουμε κάτι για όλη τη νύχτα αλλά είναι εξαίρεση, ο κανόνας είναι μία στις τρεις ΤΟ ΠΟΛΥ.

Jafari: Σχεδίασε τα πάντα τόσο καλά, ήξερε πως κατά τη διάρκειας αυτής της ώρας της μέρας το νερό στο ποτάμι θα είναι πιο χαμηλά και εκείνες τις ώρες πιο ψηλά, ή ότι η σκιά των δέντρων μια συγκεκριμένη ώρα θα ήταν από εκείνη την πλευρά οπότε αν χάναμε μισή ώρα δε μπορούσαμε να γυρίσουμε τη σκηνή, θα πρέπει να επιστρέψουμε την επόμενη μέρα. Είχε τα πάντα σχεδιασμένα. Ήξερε το χωριό μέσα-έξω, τα πάντα.

Νιώθω πως ήταν δικό μου φταίξιμο μια νύχτα που έπρεπε να κάνουμε πολλές διαφορετικές λήψεις, γιατί ήρθε η αστυνομία και έπρεπε να κρύψω τον κύριο Panahi στο αμάξι μου. Είχαμε άδεια γυρισμάτων για έναν νεαρό ντοκιμαντερίστα που ήταν μαθητής του Panahi και ήταν παρών στα γυρίσματα όλες τις ώρες προκειμένου να υπάρχει κάλυψη σε περίπτωση που χρειαζόταν. Οπότε εκείνος κι εγώ πήγαμε στους αστυνομικούς με την άδεια, ήταν πολύ ευγενικοί, με αναγνώρισαν και μου λένε, γιατί είστε εδώ σε αυτή την πολύ επικίνδυνη περιοχή, δεν είχε καν σήμα το κινητό μας. Αλλά δεν βρήκαν τον Panahi οπότε επέστρεψαν πίσω.

Αλλά μετά από αυτό ήμουν τελείως εκτός, δε μπορούσα να ξαναμπώ στη λογική της ερμηνείας και έπρεπε να περάσουμε πολλές λήψεις. Οπότε έπρεπε να γυρίσουμε πίσω την επόμενη μέρα και να το ξανακάνουμε.

Η ηθοποιός Solmaz Panahi, κόρη του Jafar Panahi, φωτογραφίζεται με το βραβείο Σεναρίου που κέρδισε η ταινία '3 Faces' του πατέρα της στο 71ο Φεστιβάλ Καννών. / Photo by Arthur Mola/Invision/AP

Τι συμβαίνει τώρα που η ταινία έχει βγει και οι επίσημοι του κράτους ξέρουν ότι παίξατε, θα υπάρχουν συνέπειες;

Jafari: Είμαστε αισιόδοξοι άνθρωποι και ελπίζουμε πως τίποτα δε θα συμβεί, ελπίζω να επικρατήσει το κεντρικό μήνυμα της ταινίας, που αφορά το να καταλαβαίνουμε ο ένας τον άλλον. Ελπίζω πως τίποτα δε θα συμβεί.

Mohajer: Δούλεψα και στις προηγούμενες ταινίες του επίσης αλλά δεν έβαλε το credit στο τέλος γιατί δεν ήθελε να μας βάλει σε κίνδυνο. Πάντα μου φαίνεται κρίμα, γιατί δούλεψα σε τόσο σπουδαίες ταινίες και θέλω να παίρνω το credit. Όμως οι πάντες ξέρουν στο Ιράν, οι αρχές, ο κόσμος, όλοι ξέρουν ότι δούλεψα.

Αυτή τη φορά με δική μου απόφαση ήθελα να έχω το όνομά μου στην ταινία, να πάρω το credit για αυτό που έχω κάνει και είμαι σίγουρη πως οι αρχές θα δείξουν κατανόηση. Ποτέ δεν μου έχει ζητηθεί να μην δουλέψω μαζί του. Εκείνος έχει τον περιορισμό, του έχει απαγορευθεί να δουλεύει, αλλά από εμένα δεν έχει ζητηθεί να μην δουλεύω. Οπότε αν έρθουν και ρωτήσουν γιατί δούλεψα στην ταινία θα πω γιατί όχι, ποτέ δεν μου είπατε να μην το κάνω. Είμαι επαγγελματίας κι όταν ένας πολύ διάσημος σκηνοθέτης σαν αυτόν μου ζητά να συνεργαστούμε, θα αρνηθώ στον εαυτό μου την ευκαιρία; Θα δουλέψω μαζί του!

Νομίζω αν ήθελα να με βάλουν σε μπελάδες… νομίζω τώρα τελείωσε, γιατί η ταινία είναι στις Κάννες, είχε σπουδαίες αντιδράσεις και είναι τιμή για τη χώρα. Θα καταλάβουν. Είμαι συνηθισμένη σε αυτά, είχα δουλέψει και με τον Mohsen Makhmalbaf την εποχή που είχε μπλεξίματα, οπότε είμαι δυνατή σε αυτό τον τομέα. [γελάει]

Jafari: Όντως, κι εγώ την ήξερα από πριν, ήξερα πως είχε δουλέψει με τον Makhmalbaf, κάνει πάντα σπουδαία δουλειά με ανθρώπους που είναι μπλεγμένοι σε κίνδυνο. Και φανταζόμουν μια πολύ μεγάλης ηλικίας γυναίκα που δεν έχει τίποτα να φοβηθεί πια. Αλλά την πρώτη φορά που την είδα ήταν τόσο νέα! Είναι τρομερά θαρραλέα γυναίκα.

Μιλήσατε με τον Panahi μετά την πρεμιέρα;

Mohajer: Κάναμε facetime αρκετές φορές, ως συνήθως κάπνιζε κι ως συνήθως ήταν πολύ ήρεμος και χαλαρός αν και είναι ένα άτομο που δεν σταματά ποτέ. Είναι εκείνος πάντα που μας παρηγορεί, είναι εκείνος που μας λέει να διασκεδάσουμε και να περάσουμε ωραία με το χρόνο μας, να κάνουμε βόλτες στις Κάννες. Είναι μια πολύ ηρεμιστική παρουσία. Αλλά από την άλλη, κοιτάω μες στα μάτια του και λέω στον εαυτό μου, σκέφτεται ήδη την επόμενη ταινία του!

Η θέση του Jafar Panahi παραμένει κενή στην επιτροπή του Φεστιβάλ Βερολίνου του 2011, λίγο μετά τη σύλληψή του στο Ιράν. / AP Photo/Markus Schreiber

*H συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στο 71ο Φεστιβάλ Καννών, τον Μάιο του 2018.