Ο Λευτέρης Πιταράκης έχει φωτογραφίσει τις πιο σκληρές αλήθειες

Παλαιστίνη, Βόρεια Μακεδονία, Αίγυπτος, Λίβανος, Ιορδανία, Λιβύη, Τυνησία, Ιράκ, Αφγανιστάν, Πακιστάν. Η κάμερα του Λευτέρη Πιταράκη έχει ταξιδέψει σε όλες τις παραπάνω περιοχές τα τελευταία 20 χρόνια, πάντοτε σε εποχές ταραχής και πολέμου. Τα μάτια του έχουν δει πολλά, πολύ περισσότερα απ’ όσα έφτασαν τελικά στον υπόλοιπο κόσμο. Εικόνες και εμπειρίες που σε σημαδεύουν για πάντα, που αφήνουν ουλές στο σώμα και την ψυχή.

Σήμερα, ο Λευτέρης είναι ο διευθυντής του φωτογραφικού τμήματος του Associated Press στην Τουρκία και παρά το γεγονός πως έχει πια δύο γλυκύτατα κοριτσάκια, συνεχίζει τα ταξίδια σε δύσκολες περιοχές ανά τον κόσμο, προκειμένου να εξασφαλίσει ότι αυτές οι ιστορίες θα φτάσουν με αντικειμενικότητα και ακρίβεια στα μάτια όλου του πλανήτη.

Σε λίγες ημέρες όμως, θα φροντίσει να γεμίσει με φωτογραφίες το κέντρο της Αθήνας, μέσα από το Athens Photo World, μια πολιτιστική διοργάνωση επικεντρωμένη στο φωτορεπορτάζ και τους πρωταγωνιστές του η οποία θα πραγματοποιηθεί για πρώτη φορά, από τις 7 έως τις 16 Ιουνίου, σε διάφορα σημεία της Αθήνας με την αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.

Ψηφιακές προβολές και μεγάλες τυπωμένες φωτογραφίες του πρακτορείου Associated Press καθώς και σημαντικών και καταξιωμένων Ελλήνων φωτογράφων θα εκτεθούν σε επιλεγμένα σημεία του αστικού ιστού του κέντρου, ενώ θα πραγματοποιηθούν και άλλες εκδηλώσεις σε χώρους του ΚΙΠΣΝ. Στην εναρκτήρια διοργάνωσή του το Athens Photo World τιμά με τις εκθέσεις και τις δράσεις του τον φωτορεπόρτερ Γιάννη Μπεχράκη, ο οποίος υπήρξε μεταξύ άλλων δάσκαλος, μέντορας και φίλος του Λευτέρη.

Με αφορμή το φεστιβάλ αυτό, είχαμε την ευκαιρία να τα πούμε με τον Λευτέρη για την καριέρα του, τα ταξίδια και φυσικά τον Γιάννη Μπεχράκη.

Τα πρώτα βήματα και οι αποστολές

Παρά το γεγονός πως ο Λευτέρης είχε αποφασίσει από μικρός ότι θα ακολουθήσει την καριέρα του φωτογράφου, η γνωριμία με τον Γιάννη Μπεχράκη ήταν αυτή που του φώτισε το μονοπάτι που έμελλε να διαβεί, ένα μονοπάτι που οδήγησε σε εμπόλεμες ζώνες και κινδύνους, αλλά και σε μια λαμπρή πορεία στο χώρο.

Η φωτογραφία με ενδιέφερε από πολύ νωρίς, από τα τέλη γυμνασίου. Διάβαζα τα πρώτα ξένα περιοδικά, είχα κάνει κάποια σεμινάρια, συνέλλεγα φωτογραφικά βιβλία. ‘Ηξερα ότι μόλις τελειώσω το Λύκειο, θα πάω σε μια σχολή φωτογραφίας, όπως κι έγινε.

Το 1993-’94 δεν ήξερα ακόμα με τι θα ασχοληθώ, όλα στην Ελλάδα ήταν φανταστικά, υπήρχε η έκρηξη του Nitro, σκεφτόμουν να κάνω φωτογραφία μόδας ή διαφημιστική, υπήρχαν λεφτά τότε.

Κάποια στιγμή είχε έρθει στη σχολή επισκέπτης καθηγητής ο Γιάννης Μπεχράκης. Ήξερα ότι είναι ο φωτογράφος του Reuters, μέχρι εκεί. Μας έδειξε φωτογραφίες που με συγκλόνισαν, είδαμε με σάρκα και οστά έναν Έλληνα ο οποίος έκανε αυτό που δεν ξέραμε πώς γίνεται.

Μας τράβηξε φωτογραφίες στην τάξη και μετά χρησιμοποίησε μπροστά μας ένα kit για να τις εμφανίσει. Έβγαλε το φιλμ, έριξε τα χημικά, τις έκοψε σε εξάδες και διάλεξε μερικές για να τις σκανάρει και να στείλει μία από τον υπολογιστή που είχε μαζί του στα γραφεία του Reuters στο Λονδίνο. Τότε κατάλαβα ότι αυτό θέλω να κάνω.

Η πρώτη μου αποστολή ήταν στη Βόρεια Μακεδονία το 1999, με την κρίση του Κοσόβου. Υπήρχε μια τρομερή έξοδος προσφύγων από το Κόσοβο, οι οποίοι κατέφευγαν στη Βόρεια Μακεδονία. Εκεί ήταν κι ο Γιάννης Μπεχράκης. Ήμουν 24 ετών, ήθελα να γίνω πολεμικός φωτογράφος και βρέθηκα να δουλεύω μαζί με τον δάσκαλό μου, το είδωλό μου. Όλη μας η πορεία είχε στη συνέχεια πολλά παράλληλα σημεία.

Πριν από ένα ταξίδι σε εμπόλεμη ζώνη, προσπαθείς να μάθεις όσα περισσότερα μπορείς για τον τόπο. Το θετικό είναι ότι συνήθως έχουμε εμπειρία από αυτά τα μέρη πια, κάτι που σε βοηθάει πολύ. Διαφορετικά, διαβάζεις και ερευνάς όσο μπορείς περισσότερο.

Μας βοηθάνε πάρα πολύ οι ντόπιοι σε αυτές τις αποστολές, χρησιμοποιούμε τοπικούς ‘fixers’, συνήθως δημοσιογράφους ή οδηγούς που ξέρουν τα κατατόπια, τι να προσέχουμε, μέρη να αποφύγεις, φάτσες ή θα σου πουν την κατάλληλη στιγμή ‘φεύγουμε τώρα’.

Πολλοί από εμάς τους ‘παλαιότερους’ αναλαμβάνουμε έναν ρόλο να βοηθάμε τους πιο άπειρους, ο Γιάννης ήταν ένας κατεξοχήν τέτοιος τύπος. Πάντα έπαιρνε τους αρχάριους από το χεράκι, έπαιρνε το ρόλο του προστάτη, χωρίς φυσικά ανταπόδοση.

Όταν αποκτάς παιδιά, το επάγγελμα αλλάζει πάρα πολύ, δεν είσαι διατεθειμένος να πάρεις τα ίδια ρίσκα. Παραδοσιακά δεν έπαιρνα μεγάλα ρίσκα εγώ, έχω κάνει βέβαια τις τρέλες μου και έχω κινδυνεύσει, έκανα και λάθη στην αρχή. Η τύχη παίζει μεγάλο ρόλο. Η αγαπημένη μας φίλη, Άνια Νίντρινγκαους, σκοτώθηκε από έναν Αφγανό αστυνομικό μέσα σε ένα ασφαλές υποτίθεται περιβάλλον, στην αυλή του νομάρχη. Πρέπει τα ρίσκα που θα πάρεις να είναι υπολογισμένα, να δεις κατά πόσο αξίζουν. Όταν έχεις πια την ευθύνη ενός ανθρώπου, είναι σίγουρα πιο υπολογισμένα.

Αυτό που με έχει σημαδέψει ιδιαίτερα, είναι η απώλεια ενός φίλου στη Γάζα. Δουλεύαμε μαζί, εγώ έφυγα απ’ τη Γάζα και πήγα στην Ιερουσαλήμ και την άλλη μέρα σκοτώθηκε κι ένας άλλος πολύ καλός φίλος έχασε το πόδι του. Με έχει σημαδέψει ιδιαίτερα γιατί είχα προσωπική εμπλοκή.

Η χρήση της φωτογραφίας ως γλώσσα

Η ευθύνη ενός φωτογράφου σε καταστάσεις πολέμου και κρίσης είναι μεγάλη. Από το τι θα επιλέξει να φωτογραφήσει και πώς, μέχρι και στο κατά πόσο θα επιλέξει να εμπλακεί σε μια τραγωδία που εκτυλίσσεται μπροστά του. Για έναν έμπειρο πια φωτογράφο όπως ο Λευτέρης, όλα τα παραπάνω έχουν σαφείς απαντήσεις.

Η φωτογραφία είναι μια γλώσσα, χρησιμοποιώ μια γλώσσα για να επικοινωνήσω με ανθρώπους. Είναι πιο εύκολο να επικοινωνήσεις με μια φωτογραφία, γιατί κι ένας αμόρφωτος ακόμη μπορεί να καταλάβει.

Είμαστε πάντα πολύ προσεκτικοί στη φωτογραφία βίας, όταν μιλάμε για θάνατο και καταστροφή είμαστε πολύ ευαισθητοποιημένοι, γιατί δεν θέλουμε να ξενίσει, να διώξει τον θεατή. Η αγωνία μας λοιπόν είναι το πώς θα δείξουμε το γεγονός χωρίς να προκαλέσουμε στον θεατή οδύνη ή αηδία. Υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα τα οποία δεν δημοσιεύονται, αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν φωτογραφίζονται. Μένουν θαμμένες στον σκληρό μου δίσκο και μπορεί κάποια στιγμή να τις δείξω σ’ έναν φοιτητή ιατροπαθολογίας ή αν με καλέσει το διεθνές δικαστήριο της Χάγης.

Προσπαθούμε με μια σειρά φωτογραφιών να περιγράψουμε όσο το δυνατόν πιο πιστά μια ιστορία. Αυτό που λέμε ‘έντιμη δημοσιογραφία’. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχεις τη δική σου άποψη, αν είσαι σε ένα νοσοκομείο και βλέπεις θύματα αμάχους και παιδιά, η καρδιά σου είναι με αυτούς, δεν είσαι τελείως ανεξάρτητος. Το ρεπορτάζ σου είναι τίμιο όμως, δεν παίρνει θέση. Όσο κι αν πονάς όταν τραβάς ένα πορτρέτο παιδιού με θραύσματα, δεν παύει να είναι η αποτύπωση μιας αλήθειας.

Όταν δουλεύεις σε μεγάλα διεθνή πρακτορεία, έχεις την πολυτέλεια ότι το πρακτορείο αυτό διαθέτει πολλούς φωτογράφους. Όταν ήμουν στην Γάζα για παράδειγμα και τραβούσα τους Παλαιστίνιους, το AP είχε άλλους φωτογράφους στο Ισραήλ. Δεν μπορεί λοιπόν κάποιος να με κατηγορήσει ότι δεν είπα την αλήθεια, αυτή την αλήθεια, αυτό που έγινε στη Γάζα, το είπα εγώ. Αυτό που έγινε στο Τελ Αβίβ το είπε ο φίλος μου.

Το ‘μάντρα’ είναι ότι ο φωτογράφος δεν επεμβαίνει ποτέ, είναι μια μύγα στον τοίχο, δεν υπάρχει

Φυσικά, στην πραγματικότητα αυτό δεν ισχύει. Όταν είσαι σε μια παραλία και βγαίνουν παιδιά από βάρκες κι εκεί βρίσκονται 10 άτομα από μια NGO για να βοηθήσουν, δεν χρειάζεται να επέμβεις. Βρίσκονται εκεί άνθρωποι που είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι και θα το κάνουν καλύτερα από σένα. Σε εκείνη την περίπτωση λοιπόν, εγώ απλά θα φωτογραφίσω, προσπαθώντας να μην ενοχλήσω. Υπήρχαν όμως και φορές που έσκαγε μια βάρκα και δεν ήταν κανείς να βοηθήσει. Εκεί λοιπόν θα βοηθήσεις εσύ, το είχε κάνει πολλές φορές ο Γιάννης, το έκανα κι εγώ.

Στον πόλεμο Ισραήλ-Χεζμπολάχ το καλοκαίρι του 2006, έγινε μια παύση πυρός για μία ημέρα. Μπήκαμε λοιπόν σε μια πόλη του Λιβάνου για πρώτη φορά μετά από τρεις εβδομάδες, παντού συντρίμμια και γκρεμισμένα σπίτια και κάποια στιγμή ακούσαμε φωνές. Ήταν 10 ηλικιωμένοι που είχαν καταφύγει σε ένα υπόγειο και είχαν μείνει εκεί για δύο εβδομάδες, ζώντας με κάτι υπολείμματα σαπισμένων φαγητών και νερό από λάσπες. Η λογική λοιπόν λέει ότι δεν βοηθάς, αλλά στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν είχαν φτάσει καν τα νοσοκομειακά, δεν υπήρχαν δρόμοι. Εγώ πήρα τις φωτογραφικές μηχανές ενός συναδέλφου, κι αυτός κουβάλησε μια γυναίκα μέχρι κάπου που είχαν πρόσβαση τα ασθενοφόρα και μετά έκανα κι εγώ το ίδιο.

Κατηγορήθηκα ότι πήρα το μέρος των Αράβων. Απαντάω ότι ακολούθησα την καρδιά μου κι αυτό που ονομάζω ‘ανθρωπισμό’. Αν υπήρχε κάποιος να βοηθήσει θα έκανα πίσω, αλλά δεν υπήρχε κανείς.

Δεν υπάρχει τίποτα πιο θετικό από τη δημοκρατικοποίηση της φωτογραφίας, είναι ευλογία το γεγονός πως κάθε άνθρωπος έχει στα χέρια του μια φωτογραφική μηχανή. Επαγγελματίες φωτογράφοι δεν θα υπάρχουν παντού και πάντοτε. Πρέπει να επισημάνουμε όμως τη σημασία του επαγγελματία φωτογράφου, ο οποίος μπορεί να πει κατάλληλα την κάθε ιστορία.

Ας πούμε ότι ένα γκρουπ ανθρώπων καίει την Στουρνάρη και κάποιος πολίτης τραβάει φωτογραφία ένα φλεγόμενο αυτοκίνητο. Η φωτογραφία αυτή αποτελεί ένα ντοκουμέντο, πιθανότατα θα δημοσιευτεί και σε κάποια σάιτ. Ο επαγγελματίας θα πάει εκεί με άλλη θέαση, θα δει το καμένο αμάξι, θα αναλογιστεί τι είναι εκεί, την κυρία που κάθεται και κοιτάει, θα διαβάσει την ιστορία πίσω από το καμένο αμάξι και θα την μεταφέρει σε όλο τον κόσμο.

Το Athens Photo World

Στην εξαιρετική πρωτοβουλία του Athens Photo World, ο Λευτέρης θα είναι επιμελητής της έκθεσης για τον Γιάννη Μπεχράκη, μιας από τις συνολικά επτά εκθέσεις και έξι εκδηλώσεις του φεστιβάλ που φιλοδοξεί και είναι βέβαιο ότι θα καθιερωθεί στα αθηναϊκά πράγματα.

Το Athens Photo World ήταν μια ιδέα του Θανάση Σταυράκη. Συζητούσαμε να κάνουμε κάτι στην Ελλάδα εδώ και πολλά χρόνια, όμως εκείνος ήταν που πήρε αυτή την ιδέα, τη σχηματοποίησε και την υλοποίησε, είναι το πνευματικό του παιδί.

Από πολύ νωρίς ο Θανάσης είχε καλέσει τον Γιάννη Κολεσίδη και εμένα για να βοηθήσουμε, είμαστε συνάδελφοι, καλοί φίλοι και στην ουσία έχουμε παράλληλες πορείες. Ήμασταν πάρα πολύ τυχεροί που ο Γιάννης Μπεχράκης ήταν μαζί μας από την αρχή.

Όταν του είπαμε την ιδέα για το φεστιβάλ, επειδή ο Γιάννης είχε επαφή με το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, μας έφερε κοντά. Υπήρχε λοιπόν η εγγύηση του Γιάννη, που ήταν ο θεσμός, ως ο μεγαλύτερος φωτορεπόρτερ στην Ελλάδα, είδαν και την επαγγελματική μας σοβαρότητα και πείστηκαν να το προχωρήσουμε.

Όλοι οι πυλώνες του φεστιβάλ, η μεγάλη αναδρομική έκθεση, το βραβείο φωτορεπορτάζ και το πάνελ, αφορούν τον Γιάννη, στην ουσία θα έρθουν φίλοι και συνεργάτες του να μιλήσουν. Το βραβείο πήρε το όνομα του Γιάννη Μπεχράκη μετά την απώλειά του, διαφορετικά δεν θα έπαιρνε το όνομά του φυσικά. Πάντα ήταν δοτικός προς τους νέους, ήθελε να βοηθάει και να στηρίζει, κι εγώ άλλωστε ήμουν ένας από αυτούς που βοήθησε. Είχε λοιπόν την ιδέα να φτιαχτεί ένα έπαθλο με πολύ μεγάλο χρηματικό ποσό, της τάξεως των 15.000 ευρώ, από τα πιο υψηλά στο φωτορεπορτάζ παγκοσμίως και ήθελε να το αναλάβει εξ ολοκλήρου εκείνος.

Πρόεδρος της επιτροπής θα είναι πάντοτε η γυναίκα του, Ελισάβετ Μπεχράκη-Σαρίδου και κάθε χρόνο θα αλλάζουν τα δύο άλλα μέλη. Φέτος, θα είναι ο Santiago Leon, μια μεγάλη μορφή του φωτορεπορτάζ, υπήρξε διευθυντής φωτογραφίας στο Associated Press για πολλά χρόνια, σήμερα είναι στην Adobe και η MaryAnne Golon, director of photography στην Washington Post. Αμφότεροι κέρδισαν βραβεία Πούλιτζερ φέτος, άνθρωποι που όποια κι αν είναι η διαδρομή σου, τους μιλάς στον πληθυντικό.

Για τον Γιάννη Μπεχράκη

Καθ’ όλη τη διάρκεια της συζήτησής μας, ο Λευτέρης διαρκώς ανέφερε το όνομα του Γιάννη Μπεχράκη. Ο θαυμασμός, ο σεβασμός και η αγάπη που εξακολουθεί να αισθάνεται για τον κορυφαίο φωτορεπόρτερ, ο οποίος έφυγε πριν λίγους μήνες από τη ζωή, είναι αδύνατον να κρυφτούν.

Ο Γιάννης Μπεχράκης ήταν ο δάσκαλός μου, ο μέντοράς μου. Πολύ καλός συνάδελφος όλα αυτά τα χρόνια, με βοήθησε να βρω το πρώτο μου internship, την πρώτη μου δουλειά και μετά με σύστησε στο Associated Press, όπου και δουλεύω από το 1998. Είναι ο άνθρωπος που με καθόρισε και ο λόγος που κάνω αυτό που κάνω.

Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσω για το τι έκανε τόσο ξεχωριστό τον Γιάννη, επειδή από ένα σημείο και μετά ήταν και φίλος μου.

Σαν προσωπικότητα ήταν ένας πολύ σκληρός άνθρωπος, αν τον γνώριζες πρώτη φορά μπορεί και να μην τον συμπαθούσες. Διάλεγε με ποιους θα συνομιλεί, ήταν μια δύσκολη προσωπικότητα, ακριβώς επειδή ήταν τελειομανής

Η δουλειά του για τον Γιάννη ήταν αποστολή. Μπορεί να ακούγεται σαν κλισέ, αλλά πραγματικά πίστευε ακράδαντα σε αυτό που έκανε κι αυτή η αγάπη και η αφοσίωσή του ξένιζε πολλούς. Ιδιαίτερα στην χώρα μας, που υπάρχει συχνά μια έλλειψη επαγγελματισμού, ο Γιάννης ήταν ο πρώτος που έφερε τη σοβαρότητα ενός διεθνούς φωτορεπόρτερ, ήταν κάτι εντελώς ‘ξένο’ σε σχέση με την Ελλάδα.

Ενδιαφερόταν πάντα να μάθει την αλήθεια, κοιτούσε το κάθε θέμα δημοσιογραφικά, ποτέ επιδερμικά, εκ βαθέων. Θα ξεχώριζα λοιπόν την προσήλωσή του στην αλήθεια και στο ρεπορτάζ, τον φοβερό επαγγελματισμό του και το ενδιαφέρον του για τους ανθρώπους που φωτογράφιζε. Δεν ήταν επιδερμικός, της ‘αρπαχτής’.

Ένα μεγάλο διάστημα, φωτογράφιζε αστέγους. Δεν ήταν ΄κλεμμένες’ οι εικόνες του, δεν άρπαζε στιγμιότυπα. Πέρασε χρόνο μαζί τους, τους γνώρισε, ξέρανε ότι είναι ο Γιάννης ο φωτογράφος, τους έλεγε ακριβώς τι έκανε, αυτό με συγκλόνιζε σε όλη την επαγγελματική του διαδρομή, που ευτυχώς μοιραστήκαμε πάρα πολλά ταξίδια σε δύσκολες περιοχές, σε ‘μέτωπα’. Πάντα τον ενδιέφερε ο συνάνθρωπος.

Η Τουρκία και η επιστροφή στην Ελλάδα

Κλείνοντας, ζητήσαμε από τον Λευτέρη να μας μεταφέρει λίγο από το κλίμα που επικρατεί αυτή την περίοδο στην Τουρκία.

Η Τουρκία διάγει μια κρίση θεσμών, ο κόσμος είναι μουδιασμένος, δεν ξέρει πώς να αντιδράσει. Το κύμα αντιδράσεων απέναντι στην πολιτική του Ερντογάν είναι μικρό, υπάρχει πολύς φόβος. Το μήνυμα των εκλογών είναι σίγουρα ένα μήνυμα απέναντι στο κυβερνών κόμμα, υπάρχει κορεσμός, μια επιθυμία αλλαγής. Είδαμε όμως πώς διαβάστηκε αυτό το μήνυμα, έβγαλαν τις εκλογές άκυρες και θα ξαναγίνουν.

Υπάρχει μεγάλη καχυποψία, έχει καλλιεργηθεί από το πολιτικό κατεστημένο ότι οι ξένοι δημοσιογράφοι μπορεί να είναι και κατάσκοποι ή ότι έχουν αντιτουρκική ατζέντα. Έλεγχο από το ίδιο το κράτος δεν έχουμε, αλλά είναι λίγο δύσκολο να δουλεύουμε στο δρόμο, πολλές φορές τα σώματα ασφαλείας καταφέρονται εναντίον μας και πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί. Μας σώζει ότι δεν γράφουμε κομμάτια γνώμης εμείς, απλά καταθέτουμε τα γεγονότα.   

Θέλω πολύ να γυρίσω στην Ελλάδα για να είμαι κοντά στην οικογένειά μου, από την άλλη δεν είναι εύκολο, οι θέσεις είναι λίγες. Έτσι κι αλλιώς η δουλειά μου πάντοτε θα έχει ταξίδια.

Φωτογραφίες: AP Images