Η ‘Αμυγδαλιά’ σε προκαλεί να δεις αλλιώς την ιδέα του “ξένου” στο σημερινό κόσμο

«Αμυγδαλιά» είναι ένα δέντρο που ανθίζει πριν την άνοιξη και είναι επίσης η λέξη που στοιχειώνει τη σκηνοθέτιδα της ταινίας ως παιδί, όταν πρωτοφτάνει στην Ελλάδα. Μαζί με άλλες γυναίκες, μοιράζονται θραυσματικές αναμνήσεις για το τι σημαίνει να θεωρείσαι ξένο σώμα σε έναν τόπο που συχνά θυμίζει καρτ-ποστάλ. Μέσα από χιούμορ, βλέμμα παρατήρησης, και φευγαλέες περφόρμανς, η “Αμυγδαλιά” εξερευνά τι σημαίνει τελικά “ξένο”.

Όχι πως υπήρξε ποτέ περίοδος του σύγχρονου πολιτισμού που η έννοια αυτή έπαψε να παίζει κεντρικό ρόλο, όμως νιώθει κανείς πως σήμερα, σε μια εποχή ακραίων κοινωνικών διχασμών και τεράστιας μετανάστευσης, η σημασία της είναι κεντρικότερη από όσο έχει υπάρξει εδώ και δεκαετίες.

Η Χριστίνα Φοίβη, απόφοιτος Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, έχει ήδη στο ενεργητικό της εκθέσεις και πειραματικές ταινίες, ενώ η δουλειά της έχει παρουσιαστεί στη Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Στο μεγάλου μήκους ντεμπούτο της, συνδυάζει χιούμορ, βιωματική έκφραση, ποιητική γλώσσα και φωνές γυναικών, θέτοντας καίρια ερωτήματα.

Λίγο πριν η “Αμυγδαλιά” πραγματοποιήσει την παγκόσμια πρεμιέρα της στο Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (1-10 Μαρτίου), ένα τμήμα που από φέτος μάλιστα αποτελεί και πιθανό δρόμο προς τα Όσκαρ, μιλήσαμε με τη Χριστίνα Φοίβη για τα ερωτήματα που θέτει η ταινία της, για το πόσο μεγάλο ρόλο παίζει η έννοια (και η εκμετάλλευση) του “ξένου” στις σημερινές κοινωνίες, και για το πόσο σημαντικό ήταν οι φωνές της ταινίας, να είναι φωνές γυναικών.

Τι είναι αυτό που σε ιντριγκάρει στην ιδέα του ξένου και τις διάφορες πτυχές του;

Η αναζήτησή μου σε σχέση με την έννοια του ξένου ξεκινάει από προσωπικό βίωμα και ανάγκη. Μεγάλωσα σε δύο πολύ διαφορετικά μέρη μεταξύ τους. Έχω βιώσει από αρκετά μικρή ηλικία το τι σημαίνει να αισθάνεσαι ανοίκειο τον χώρο γύρω σου, αφιλόξενο, ή ότι δεν ανήκεις εκεί, το να είσαι κάπως ξένο σώμα για τον έναν ή τον άλλο λόγο, με τις πολλές διαστάσεις που αυτό παίρνει: επειδή μοιάζεις “αλλιώς”, ακούγεσαι “αλλιώς”, σκέφτεσαι κάτι που δεν θέλει ο περίγυρος να αναγνωρίσει… Υπάρχουν πολλοί τρόποι μέσω των οποίων δημιουργείται η εικόνα του ξένου, της ξένης.

Βέβαια υπάρχει και μία όψη άλλη, που μπορεί να θέλεις να παραμένεις ξένη ή ξένος ως προς κάποια πράγματα. Αλλά και αυτό φέρνει πολλά άλλα ερωτήματα. Ως προς τι θέλουμε να είμαστε ξένοι και γιατί; Τι εξυπηρετεί αυτή η απόσταση και τι συνέπειες φέρνει σε προσωπικό και πολιτικό επίπεδο για διαφορετικές ομάδες ανθρώπων; Πως μπορούμε να μιλήσουμε για το βίωμα που φέρνουμε όταν βρισκόμαστε στη θέση να μας βλέπουν ως ξένα σώματα;

Πώς νιώθεις ότι συνδέεται με τη σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα;

«Είναι πολύ άδικο να κατηγορούνται ομάδες ανθρώπων και κοινότητες για προβλήματα πολιτικά, όπως συχνά γίνεται. Πόσες φορές οι τηλεοράσεις και τα ΜΜΕ φωνάζουν “φταίνε οι ξένοι”; Είναι ένα βολικό σύνθημα για να καλλιεργούνται και να διατηρούνται ιεραρχίες ζωών μέσα στον καπιταλισμό.»

Πάρα πολλοί άνθρωποι παγκοσμίως ζουν με τις συνέπειες της προπαγάνδας ενάντια στους ξένους και τις ξένες. Οι παγκόσμιες και εθνικές δυνάμεις έχουν ως εύκολο εργαλείο να δημιουργούν αποδιοπομπαίους τράγους ώστε να αποφεύγουν ευθύνες και να διχάζουν τους ανθρώπους. Όπου μιλάμε για “ξένους” ή “ξένες” υπάρχουν συνήθως πολιτικές αποφάσεις και ερωτήματα που κρύβονται, και μια αποφυγή δημιουργίας πολιτικών συνθηκών σεβασμού προς όλες τις ζωές.

Είναι πολύ άδικο να κατηγορούνται ομάδες ανθρώπων και κοινότητες για προβλήματα πολιτικά, όπως συχνά γίνεται. Πόσες φορές οι τηλεοράσεις και τα ΜΜΕ φωνάζουν “φταίνε οι ξένοι”; Είναι ένα βολικό σύνθημα για να καλλιεργούνται και να διατηρούνται ιεραρχίες ζωών μέσα στον καπιταλισμό.

Κάθε φορά ο ρόλος του “ξένου” δίνεται σε διαφορετική ομάδα: είτε είναι αλλόθρησκοι, μετανάστριες και μετανάστες, πρόσφυγες, οροθετικές και οροθετικοί, χρήστες και χρήστριες, γυναίκες, η εργατική τάξη, πολιτικοί κρατούμενοι… η λίστα είναι μεγάλη. Ανά περιόδους το casting αλλάζει, αλλά το σενάριο παραμένει το ίδιο. Το ποιοι δεν βρίσκονται σε αυτή τη λίστα μπορεί να μας πει πολλά. Το ερώτημα είναι ποιοι δεν θεωρούνται υποψήφιοι ξένοι και γιατί;

Ποια ήταν η σημασία του να έχεις γυναίκες ως φωνές της ταινίας;

Στην ταινία συναντάμε εμπειρίες και βιώματα πολλών ανθρώπων με πολλά φύλα. Το ότι οι φωνές της ταινίας είναι γυναικών δημιουργεί έναν χώρο να μιλήσουμε με δικούς μας όρους, να αναγνωρίσουμε τις έμφυλες και όχι μόνο ιεραρχίες που επηρεάζουν τα βιώματά μας, και να φέρουμε στην επιφάνεια οπτικές που συχνά αποκρύπτουμε, αγνοούμε, σβήνουμε ή αποσιωπούμε.

Συχνά όταν μιλάμε – ακόμη και σήμερα – υπάρχει η τάση να θεωρείται ότι το “οικουμενικό” είναι να μιλάμε με όρος αρσενικούς, είτε αυτό σημαίνει σε μια μεικτή παρέα ανθρώπων να λέμε “γεια σας, πως είστε όλοι σήμερα;” είτε όταν μιλάμε για ένα ζήτημα, τα σύμβολα και οι πρωταγωνιστές να έχουν φύλο αρσενικό. Συχνά αγνοείται το πως τέμνονται οι πολλαπλές καταπιέσεις που βιώνονται ταυτόχρονα και πώς χρειάζεται να βλέπουμε πολύπλευρα τις πολλές όψεις και υφές της καθημερινότητας που ζούμε ανάλογα με τη θέση μας κοινωνικά.

«Το ότι οι φωνές της ταινίας είναι γυναικών δημιουργεί έναν χώρο να μιλήσουμε με δικούς μας όρους, να αναγνωρίσουμε τις έμφυλες και όχι μόνο ιεραρχίες που επηρεάζουν τα βιώματά μας.»

Ιστορικά επίσης, ένα μεγάλο μέρος του σινεμά – μέσα σε αυτό και το ντοκιμαντέρ – έχει κυριευτεί από αντρικό λόγο, είτε αφορά στο σενάριο και το περιεχόμενο της ταινίας, το βλέμμα αλλά και την εκφορά του λόγου. Με ενδιαφέρει να δημιουργούμε χώρους να ακούμε φωνές που αμφισβητούν τον κυρίαρχο λόγο και το πώς “πρέπει” να ακουγόμαστε, φωνές με προφορές, φωνές που μιλάνε με τον δικό τους τρόπο, που να επιτρέπεται να μιλάνε όχι από μια βεβαιότητα αλλά από ένα βίωμα, όπου το να είμαστε περήφανα ευάλωτα είναι πολιτική στάση που δημιουργεί δυνατότητες για σχέσεις, επαφή, σεβασμό, αμοιβαία φροντίδα.

Το background σου, σε επίπεδο σπουδαστικό αλλά και προσωπικό, πως πιστεύεις πως σε οδήγησε σε αυτή την ταινία;

Όπως ανέφερα και πριν, το βίωμά μου έχει παίξει σημαντικό ρόλο στο γιατί ήθελα να κάνω αυτήν την ταινία. Τα ερώτημα του τι σημαίνει “ξένο” με έχει απασχολήσει από παιδί, και ποιες οι πολλές προεκτάσεις που αυτή η έννοια παίρνει. Έχω την αίσθηση ότι συχνά όταν ακούμε αφηγήσεις για “ξένους” είναι πάντα κάποιοι άλλοι στο ρόλο αυτόν. Υπάρχει δηλαδή ένα βλέμμα που κοιτά προς τα έξω αυτό που θεωρεί ξένο, και όχι πως αυτό είναι κάτι που κατοικεί εν δυνάμει μέσα μας, ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να βρεθούμε στη θέση αυτή, για χίλιους λόγους, ακόμη και σε μέρη τα οποία πριν μας ήταν οικεία.

Αν το βίωμά μου το προσωπικό με ώθησε στο “τι” της ταινίας, οι σπουδές μου με έχουν υποστηρίξει στο “πως”. Οι σπουδές της καλών τεχνών ήταν κάτι πολύ απελευθερωτικό για μένα. Ήμουν τυχερή να μπορώ να εξερευνήσω πολλά εκφραστικά μέσα, και να βρεθώ σε χώρο όπου μια φωτογραφία σε σκοτεινό θάλαμο μπορεί να κοιταχθεί με το πρίσμα της περφόρμανς, ένα έργο χαρακτικής να συζητηθεί ως γλυπτό και ένα κείμενο μπορεί να εξερευνηθεί ως ζωγραφική. Αυτή ήταν μια εμπειρία που με έκανε να νιώσω ελεύθερη να παίξω με το κάθε μέσο και να δημιουργώ μια δική μου γλώσσα κάθε φορά που δημιουργώ. Είναι όπως σε μία συζήτηση. Δεν μιλάμε πάντα με τον ίδιο τρόπο όπου βρισκόμαστε και όπου μιλάμε, κάθε φορά προσαρμοζόμαστε, και έχουμε και τη δυνατότητα να παρέμβουμε μέσω της γλώσσας, να δημιουργούμε χώρο για τις πραγματικότητες που ονειρευόμαστε.

*Η “Αμυγδαλιά” προβάλλεται την Παρασκευή 8 Μαρτίου και το Σάββατο 9 Μαρτίου στο πλαίσιο του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (1-10 Μαρτίου).