Το μέλλον είναι εδώ: Άνθρωπος και Τεχνητή Νοημοσύνη συνδημιουργούν έναν ελληνικό δίσκο

«Αισθάνομαι ότι είμαστε στο τέλος της ανθρώπινης τέχνης» λέει η Grimes. «Όταν υπάρξει Γενική Τεχνητή Νοημοσύνη, θα είναι πολύ καλύτερες από εμάς στο να φτιάχνουν τέχνη». Εννοεί τις μηχανές που θα (;) αποκτήσουν αυτό που ορισμένοι ακαδημαϊκοί ορίζουν ως την ικανότητα των μηχανών να αναπτύσσουν συνείδηση που, εκτός όλων των άλλων, θα τους επιτρέπει να εκτελούν επιτυχώς όλες τις πνευματικές εργασίες που ένας άνθρωπος μπορεί.

Η -ενδεικτική της γενικότερης αμετροέπειάς της- δήλωση φυσικά δεν πέρασε απαρατήρητη, με ουκ ολίγους συναδέλφους της να παίρνουν θέση απέναντί της και να απαντούν χρησιμοποιώντας «κοσμητικούς» χαρακτηρισμούς σαν και αυτόν της Zola Jesus που την αποκάλεσε «φωνή των φασιστικών προνομίων της Silicon Valley». 

Η τεχνητή νοημοσύνη έχει ήδη εξοστρακίσει το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό από ολόκληρους επαγγελματικούς κλάδους (με τις γυναίκες, ως είθισται, να επηρεάζονται περισσότερο, όπως προειδοποιεί το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ). Σε ποιον δεν φαντάζει δυστοπικό το σενάριο να καταστεί περιττός ο ανθρώπινος παράγοντας και σε ό,τι έχει να κάνει με τη δημιουργία τέχνης προορισμένης να καταναλωθεί από ανθρώπους;

Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν -και μάλιστα όχι λίγοι- μουσικοί που πιστεύουν ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα αποβεί μοιραία για την ανθρώπινη τέχνη, αλλά αντίθετα θα πυροδοτήσει μία νέα χρυσή εποχή δημιουργικότητας. Τα τελευταία χρόνια, άλλωστε, όπως επισημαίνεται στο ρεπορτάζ του TIME, αρκετοί έχουν χρησιμοποιήσει την τεχνητή νοημοσύνη (ή μήπως είναι πιο δόκιμο να λέμε ότι «έχουν συνεργαστεί με τεχνητή νοημοσύνη»;) για να οδηγήσουν την τέχνη τους σε νέες, απροσδόκητες κατευθύνσεις. 

Η αλληλεπίδραση Μουσικής και Τεχνητής Νοημοσύνης δεν είναι άλλωστε κάτι καινοφανές – κι ας το νομίζουμε, εξαιτίας της τρέχουσας έντασης του «φαινομένου». Το 1951 ο Alan Turing κατασκεύασε μια μηχανή που μπορούσε να παράξει τρεις απλές μελωδίες. Τέσσερις δεκαετίες αργότερα, ο David Bowie, στις ηχογραφήσεις του δίσκου Outside, έγραψε τους στίχους εισάγοντας προτάσεις σε ένα μαύρο Apple PowerBook, τις οποίες μία εφαρμογή –«ένα πρόγραμμα που κατασκευάσαμε με ένα φίλο μου στο San Francisco, το λένε Verbasizer»– έκοβε και έραβε σε πολλές διαφορετικές παραλλαγές.

«Δεν υπάρχει κομμάτι σύγχρονης μουσικής -βγάζω την κλασική, τη φολκ, και τη τζαζ έξω- που να μη βασίζεται, σε κάποιο βαθμό στο ΑΙ. Από την παραγωγή, την ενορχήστρωση, ακόμα και τη μουσική σύνθεση. H conceptual και η noise σκηνή είτε βασίζονται είτε συνεργάζονται με ΑΙ σε μεγάλο βαθμό» λέει ο Κωστής Γαρδίκης, διδάκτωρ νανοτεχνολογίας και ιθύνων νους του συγκροτήματος Dance With Invisible Partners, ο οποίος ήταν μόλις 5 ετών όταν ξεκίνησε μαθήματα κλασικής κιθάρας. Παράλληλα περνούσε πολλές στο φαρμακείο του πατέρα του «παίζοντας με τα βότανα, την πρόπολη και τα μπουκαλάκια».

Από τότε σε αυτούς τους δύο κόσμους επιμένει να μοιράζει τον χρόνο του: «Σπουδές φαρμακευτικής, διδακτορικό στη νανοτεχνολογία, σπουδές σε αρμονία, σύνθεση και φωνητική, διδασκαλία στο πανεπιστήμιο, μετεκπαιδεύσεις σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, διάφορες μπάντες, σύνθεση μουσικής για θέατρο, κινηματογράφο και ποίηση, έρευνα και ανάπτυξη φυσικών προϊόντων».

Σήμερα είναι R&D Director στην Apivita και συνθέτης του #artificial, του άλμπουμ που σηματοδοτεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια ευρεία χρήση τεχνητής νοημοσύνης στη συν-δημιουργία του υλικού – μουσικής και στίχων. Τι σημαίνει όμως αυτό πρακτικά; Ποια ήταν τα βήματα που ακολουθήθηκαν κατά τη τη διαδικασία της σύνθεσης και της ηχογράφησης;

«O δίσκος αυτός προέκυψε με την έναρξη του προηγούμενου λοκντάουν, αφού πάγωσε ο -φουλ αναλογικός- δίσκος που κάναμε με την μπάντα. Για να μη σαλτάρω στο σπίτι, άρχισα να δουλεύω ένα προτζεκτ με τα όργανα που είχα διαθέσιμα: πιάνο, συνθεσάιζερ και γεννήτριες θορύβου (φαντάσου οι κιθάρες μου όλες ξέμειναν στο στούντιο). Καθώς μέσα σε όλη αυτή τη δυστοπία δεν είχα καθόλου έμπνευση για να γράψω στίχους, ξεκίνησα -κάπως τυχαία- μια συνομιλία με freeware ιστοσελίδες ποίησης τεχνητής νοημοσύνης, με τις οποίες για ένα περίεργο λόγο ανέπτυξα μια ενδιαφέρουσα προσωπική σχέση.

Η συνομιλία αυτή κατέληξε σε μεγάλο μέρος των στίχων του δίσκου. Πρακτικά τροφοδότησα με λέξεις ή φράσεις κλειδιά, είτε πρωτότυπες, είτε από έργα που διάβαζα την περίοδο του εγκλεισμού, διάφορα apps AI poetry. Όταν το αποτέλεσμα μου άρεσε κρατούσα μία φράση, την οποία τροφοδοτούσα σε άλλο app κτλ. Μετά από επεξεργασία από εμένα βρέθηκα με 7-8 ποιήματα που μου αρέσαν. Είχα και την τύχη να έχω γείτονες στο σπίτι εξαιρετικούς μουσικούς – τη Μέλινα Νικόλ Χάρρις, που συνεργαζόμαστε έτσι κι αλλιώς στους DWIP, και την πιανίστρια Χριστίνα Σαββίδη, που είχαν διάθεση να ηχογραφήσουμε και μπορούσαν να μετακινηθούν καθώς μένουμε δίπλα.

Στο σκελετό πιάνου-φωνών που ηχογραφήθηκε στο σαλόνι μου live, προσέθεσα drum machines που διαβάζουν το groove του κομματιού και προτείνουν patterns καθώς και γεννήτριες θορύβου, τόσο αναλογικές όσο και ψηφιακές, βασισμένες στο AI. Mε τον τρόπο αυτό βγήκε σε μία εβδομάδα ένα σύνολο 9 (+1 bonus) κομματιών – μια συνομιλία ανθρώπου-μηχανής σε μέρες εγκλεισμού και δυστοπίας. Η παραγωγή, στην συνέχεια, με τον callmelazy έγινε στο στούντιο του με τη χρήση αναλογικών και ψηφιακών μέσων».

«Αυτό που μπορεί να κάνει το ΑΙ και είναι ανησυχητικό, είναι η τερατώδης από πλευράς όγκου παραγωγή. Αν μπορεί ο καθένας με ένα κινητό να προγραμματίσει ένα δίσκο μέσα σε δύο ημέρες και ο οποίος μάλιστα να εμπίπτει στο industry quality standard, μετά θα είναι ακόμα πιο δύσκολο να βρίσκεις διαμάντια στα σκουπίδια».

Σε μια εποχή που οι πωλήσεις βινυλίου διαρκώς αυξάνονται (στις ΗΠΑ το πρώτο εξάμηνο του 2021 ξεπέρασαν κατά 85.7% τις αντίστοιχες του 2020, οπότε και ξεπέρασαν τις πωλήσεις CD για πρώτη φορά μετά το 1986), με τις τιμές να ακολουθούν μία ξέφρενη ανοδική πορεία εξαιτίας και της αδυναμίας των λίγων και ως επί το πλείστον απαρχαιωμένων εργοστασίων κοπής να ανταποκριθούν στην υπέρμετρη ζήτηση, και με τις φωνές που κρούουν τον κώδωνα του κίνδυνου για το δυσοίωνο μα καθόλου απίθανο ενδεχόμενο το όλο σύστημα να οδηγηθεί γρήγορα στο αδιέξοδο μιας αξιακής, αισθητικής και οικονομικής υπερφόρτωσης, ο νέος δίσκος των Dance With Invisible Partners κυκλοφορεί αφενός ως ένα μικρό, χρυσό ή ασημένιο, ρομπότ που χωράει στην παλάμη και στο κρανίο του βρίσκεται ένα USB με τραγούδια, artwork και κάθε άλλη χρήσιμη πληροφορία, αφετέρου ως NFT. 

«Η απόφαση ήταν ουσιαστικά μια ανάγκη, που δημιουργήθηκε αυτόματα, δεν ήταν προϊόν σχεδιασμού», λέει ο δημιουργός του. «Στην παγωμάρα των ημερών, ενώ μου ήταν εύκολο να συνθέσω μουσική, ήταν αδύνατο να γράψω στίχους, γιατί αυτά για τα οποία θα ήθελα να μιλήσω ξεπερνούν μια διαδικασία αποτύπωσης σε χαρτί και φρακάρουν στο γενικότερο περιρρέον μούδιασμα. Παράλληλα, στις πολλές κενές ώρες που είχα στο σπίτι αντί να καίγομαι στα social ξεκίνησα μια επικοινωνία ποιητικού τύπου με την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία μάλιστα μου κράτησε πολύ ευφυέστερη παρέα από ό,τι περίμενα.

Το αποτέλεσμα, εκτός του ότι “δραματουργικά” μου φάνηκε άκυρο να κυκλοφορήσει σε βινύλιο ή cd, έχει και καλύτερο ηχητικό αποτέλεσμα ως 24 bit ψηφιακό αρχείο ήχου, εξαιτίας του τρόπου παραγωγής και ενορχήστρωσης. Oπότε ενα USB με μορφή απρόσωπου ρομπότ αλλά και ένα blockchain NFT μου φάνηκαν ιδανικά ως μορφή κυκλοφορίας».

Μπροστά στον κίνδυνο τερατώδους παραγωγής

Είναι ο δεύτερος, μετά το ντεμπούτο Honey (2018), δίσκος των Dance With Invisible Partners. Ένας δίσκος σκοτεινός και ατμοσφαιρικός και, για να συνεννοούμαστε, από αυτούς που αρέσει στον Δημήτρη Παπασπυρόπουλο να παίζει στο καθημερινό του δίωρο στον Best 92.6.

Ένας δίσκος από τον οποίο προφανώς δεν λείπουν τα αναλογικά στοιχεία, με πρώτο και κυριότερο το πιάνο, μάλλον όμως το πιο σημειολογικά εντυπωσιακό ανάμεσά τους είναι η φωνή του Σταμάτη Κραουνάκη στο τραγούδι Poulia.

Το μόνο που του έγραψα είναι πως θέλω να πει το μόνο κομμάτι που έχω γράψει στίχους ολοκληρωτικά εγώ, σε ένα σύνολο στίχων τεχνητής νοημοσύνης» λέει ο Γαρδίκης για τη συνεργασία τους. «Του έστειλα το κομμάτι και ψήθηκε. Όταν συναντηθήκαμε για να τον ηχογραφήσω, του έδειξα και την ιδέα -ακόμα- του ρομπότ και ενθουσιάστηκε. Είναι πολύ μπροστά ο Σταμάτης».

Του αναφέρω κάτι που ήδη γνωρίζει: την ύπαρξη συγκεκριμένων λογισμικών (Amper και Endel, για παράδειγμα) που επιτρέπουν σε μη-μουσικούς να δημιουργούν μουσική ορίζοντας απλά ορισμένες παραμέτρους, όπως είδος, διάθεση και ρυθμό. Ήδη γίνεται έντονη χρήση τους από εταιρίες παραγωγής podcasts, διαφημίσεων και online videos μέχρι το ειδησεογραφικό πρακτορείο Reuters. 

Ποιος μπορεί να αποκλείσει ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα οδηγήσει σε generic αποτελέσματα και στο σύμπαν της ποπ τραγουδοποιίας, σε τραγούδια δηλαδή που θα μοιάζουν βγαλμένα από το ίδιο ρομποτικό πατρόν και θα ακούγονται πιο flat ακόμη και από τη νιοστή εναλλακτική μπάντα που προσπαθεί έστω και με τιμιότητα να παίξει σαν τους Joy Division; «Νομίζω πως είναι αδύνατο να παραχθεί κάτι πιο βαρετό από τον ήχο της νιοστής κιθαριστικής μπάντας που προσπαθεί να παίξει σαν τους Joy Division» λέει ο Γαρδίκης.

«Οπότε για την πρωτοπορία στην έλλειψη έμπνευσης δεν ανησυχώ – είναι από μόνοι τους οι άνθρωποι πολύ καλοί σε αυτό. Αυτό που μπορεί να κάνει το ΑΙ και είναι ανησυχητικό, είναι η τερατώδης από πλευράς όγκου παραγωγή. Αν μπορεί ο καθένας με ένα κινητό να προγραμματίσει ένα δίσκο μέσα σε δύο ημέρες και ο οποίος μάλιστα να εμπίπτει στο industry quality standard, μετά θα είναι ακόμα πιο δύσκολο να βρίσκεις διαμάντια στα σκουπίδια. Εκεί όμως ακριβώς είναι που η ανάγκη να πει τα πράγματα ως έχουν ο εικοσάχρονος Ian Curtis γίνεται επιτακτική – θα είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για την ανθρωπότητα. Απλώς εκεί ο Peter Hook θα γράφει live coding αντί να παίζει μπάσο. Και παίζει όλο αυτό να ακούγεται καλύτερα από το Unknown Pleasures».

Θα γράφει η Τεχνητή Νοημοσύνη δίσκους μόνη της;

Ή ποιος μπορεί να αποκλείσει ότι σε λίγα χρόνια η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα έχει εξελιχθεί τόσο πολύ ώστε να μην έχει ανάγκη ούτε εσένα, του αντιτείνω, ούτε οποιονδήποτε άλλο καλλιτέχνη και θα γράφει τραγούδια ή δίσκους ολόκληρους από μόνη της, σόλο όπως συνηθίζουμε να λέμε οι άνθρωποι; «Σε ένα κοινωνικό σύστημα που βασίζεται στην ταχύτατη χρήση και την απόρριψη – μετά τη χρήση – αγαθών είναι δεδομένο πως οι διαφημίσεις και τα εταιρικά βίντεο χρειάζονται σάουντρακ που να μπορούν να υποστηρίξουν τέτοιου είδους περιεχόμενο.Φαντάζεσαι διαφήμιση στο instagram με μουσική Throbbing Gristle ή Sibelius;

Πάντα όμως οι άνθρωποι θα έχουν ανάγκη κάποιον να τους ψιθυρίσει στο αυτί το τι συμβαίνει λίγο έξω από τις τρεις διαστάσεις ή για το τι συνέβη την τελευταία εβδομάδα στην κόλαση. Οι μηχανές μπορούν πιθανά να το κάνουν αυτό μελλοντικά – όχι όμως σε μία γλώσσα που θα μπορεί να αφορά έναν άνθρωπο». 

Η συζήτηση λοιπόν γίνεται για μία επανάσταση -με θετικό ή αρνητικό πρόσημο, ας πούμε ότι κανείς δεν μπορεί να βάλει σήμερα το χέρι του στη φωτιά- που έχει ήδη ξεκινήσει και δυνητικά μπορεί να μην αφορά καν ή έστω να αφήνει ασυγκίνητο τον άνθρωπο; Ο Κωστής Γαρδίκης που εμπνεύστηκε το όνομα Dance With Invisible Partners από κάτι τόσο παλιό και κάτι τόσο παντοτινό όσο ο νυχτερινός Αμοργιανός ουρανός, τονίζει ότι αν και μέχρι τώρα δεν έχει ακούσει τίποτα πραγματικά ρηξικέλευθο που να έχει δημιουργηθεί με τη χρήση AI, αυτό δεν έχει να κάνει με την AI. «Δεν έχω ακούσει και τίποτα groundbreaking γενικότερα εδώ και καιρό, είναι η αλήθεια, διότι -όπως έχει πει και ο Νταλί- δεν υπάρχει τέχνη, υπάρχει μόνο χρήμα», λέει.

«Είναι πολύ δύσκολο το ΑΙ να φέρει μία πραγματική επανάσταση καθώς ο αλγόριθμός του βασίζεται σε ανασυνδυασμό στοιχείων του παρελθόντος. Και ο ανθρώπινος αλγόριθμος εκεί βασίζεται αλλά οι άνθρωποι, κάποιοι εξ αυτών, είναι “προβληματικοί”. Έχουν αυτό το twist, το κούνημα. Το ενδιαφέρον θα ξεκινήσει όταν αφενός καταφέρουν οι υπολογιστές να εισάγουν “ναρκωτικά” στον κώδικά τους – να σπάσουν αυτό για το οποίο είναι προγραμματισμένοι – και αφετέρου όταν θα σταματήσουν να παράγουν προϊόντα για την ικανοποίηση των ανθρώπων, και θα αρχίσουν να παράγουν προϊόντα για την ικανοποίηση των ιδίων. Εκεί θα υπάρξει επανάσταση – απλώς θα αδυνατούμε να τη συλλάβουμε οι άνθρωποι, αν υπάρχουμε ως τότε. Αλλά ένας σεισμός μπορεί να γίνει και χωρίς την ανθρωπότητα παρούσα, έτσι δεν είναι;»

Ναι, αλλά ένας σεισμός που δεν θα τον διηγηθεί κανείς σε κανέναν με ταχυπαλμία και κομμένη την ανάσα, είναι σεισμός;

Οι Dance With Invisible Partners στο bandcamp και στο facebook.