Γιατί κάνουμε πράγματα που ξέρουμε ότι μας κάνουν κακό; Οι αρχαίοι φιλόσοφοι είχαν την απάντηση
Τι είναι η ακρασία, που σύμφωνα με τους Αριστοτέλη, Πλάτωνα και Σωκράτη, ωθεί τον άνθρωπο αν και γνωρίζει το καλό, να πράττει το κακό.
- 26 ΜΑΡ 2024
Λίγο-πολύ όλοι, μα όλοι, αθετούμε τις υποσχέσεις που δίνουμε στον εαυτό μας στην προσπάθειά μας να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι γενικά και ειδικά. Ενώ δηλαδή γνωρίζουμε τι είναι καλό, σωστό, υγιές, ηθικό έρχεται το «στην πράξη» να τα διαλύσει όλα.
Πώς; Μα έλα τώρα. Δεν κάνουμε πάντα αυτό που ξέρουμε εκ των πραγμάτων ότι είναι το καλύτερο. Σαν να σαμποτάρουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Σαν να ενεργούμε ενάντια σε αυτό που ξέρουμε ότι προς το συμφέρον μας. Μυστήρια πράγματα. Άβυσσος η ανθρώπινη ψυχή.
Κι έρχονται τώρα οι αρχαίοι φιλόσοφοι να μας πουν ότι δεν υπάρχει κανένα μυστήριο, καμία άβυσσος. Μόνο ακρασία. Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης έσκυψαν πάνω από το πρόβλημα, το φιλοσόφησαν και βρήκαν την απάντηση στο ερώτημα: γιατί ο άνθρωπος αν και γνωρίζει το καλό, πράττει το κακό; Με απλά λόγια, επειδή παρασύρεται από τα πάθη του.
Η έννοια της ακρασίας
Ακράτεια στη νεοελληνική απόδοσή της, η ακρασία συνεξετάστηκε στην αρχαία φιλοσοφία με το αντίθετό της, την εγκράτεια, μέσα στη θεματολογία της ηδονής, της σύνεσης, της φρόνησης, του ήθους και της σωφροσύνης.
Τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Σωκράτης στο έργο τους απέδωσαν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά -το να κάνουμε πράγματα που γνωρίζουμε ότι μας κάνουν κακό- στην έλλειψη λογικής ή γνώσης. Αυτός είναι εν μέρει και ο λόγος που μέχρι τον Μεσαίωνα, η ακρασία είχε τυλιχθεί με το πέπλο της ηθικής και της θρησκείας. «Υπήρχε η ιδέα ότι η ακράσια ήταν αμαρτωλή», αναφέρει η Annemarie Kalis, αναπληρώτρια καθηγήτρια θεωρητικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, μιλώντας στη Guardian και τονίζει:
«Έτσι εξηγείται δηλαδή γιατί νιώθουμε τόσο ένοχοι όταν κάνουμε κακές, ψεύτικες, ανθυγιεινές επιλογές, Αισθανόμαστε ότι αμαρτάνουμε, ενώ δεν είναι έτσι στην πραγματικότητα».
Υπογραμμίζει επίσης ότι ενώ για τους δύο προαναφερθέντες φιλόσοφους, η επιθυμία για κάτι ήταν απαραίτητα επιθυμία για το καλό, ενώ αν συνέβαινε το αντίθετο σήμαινε ότι ο άνθρωπος δεν είχε επίγνωση του ότι ήταν κακό, ο Πλάτωνας ισχυρίστηκε κάτι άλλο.
Στην Πολιτεία, έγραψε ότι ο άνθρωπος μπορεί να παρασυρθεί από τα πάθη, όταν επιζητά μορφές ικανοποίησης οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με τη λογική. Οι μορφές αυτές περιορίζουν τη δράση του λογιστικού και έτσι έχουμε το φαινόμενο της ακρασίας.
Όπως διευκρινίζει η καθηγήτρια, ενώ και οι τρεις συμφωνούν ότι η ακρασία προκύπτει όταν παρασυρόμαστε από τα πάθη μας, από τις επιθυμίες του επιθυμητικού, διαφωνούν στον λόγο ή στους λόγους που αυτό συμβαίνει. Η άποψη του Πλάτωνα δηλαδή έρχεται σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του Σωκράτη, αλλά και του Αριστοτέλη, καθώς και για τους δύο, ο άνθρωπος επιθυμεί πάντα το καλό και αν συμβεί το αντίθετο σημαίνει ότι δεν έχει επίγνωση του ότι είναι κακό.
Φυσικά, στην πραγματική ζωή, όλα αυτά ακούγονται κάπως ιδεαλιστικά, σύμφωνα με τον Richard Holton, καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. «Όλη την ώρα παίρνουμε κακές αποφάσεις για την υγεία μας, την επαγγελματική και προσωπική μας ζωής. Αυτό δείχνει αδυναμία θέλησης, όχι γνώσης. Δείχνει επίσης δυσκολία στο να κρίνουμε τι είναι καλύτερο αυτή τη στιγμή για μας, ενώ θα έπρεπε να κρίνουμε επί της ουσίας τι θα ήταν καλύτερο για μας στο μέλλον. Τείνουμε δηλαδή να υπερτιμούμε τις ανταμοιβές στο παρόν περισσότερο από αυτές στο μέλλον».
